Między słowami a przeżyciami. O rozumieniu wstydu we współczesnym języku polskim

Agnieszka MIKOŁAJCZUK

Abstrakt

Celem artykułu jest przedstawienie wyników badań semantycznych (o nachyleniu zarówno kognitywnym, jak i strukturalistycznym) nad tym, jak użytkownicy współczesnej polszczyzny nazywają i rozumieją przeżycia należące do ogólnej kategorii wstydu. W centrum analiz znalazły się słowa „wstyd” i „wstydzić się” oraz ich synonimy. Podstawy materiałowe badań stanowiły wybrane współczesne słowniki ogólne języka polskiego oraz Narodowy Korpus Języka Polskiego (wzbogacony o wybrane teksty publikowane w Internecie i prasie, zwłaszcza po roku 2010, zawierające badane słowa).

Artykuł koncentruje się na odpowiedzi na pytania o zakres i strukturę leksykalno-semantycznego pola pojęcia „wstydu” we współczesnej polszczyźnie oraz o elementy sytuacji emocjonalnych uwzględniane w mówieniu (i myśleniu) o przeżyciach z kategorii wstydu.

Z przeprowadzonych analiz wynika, że pole pojęcia „wstyd” we współczesnej polszczyźnie jest organizowane wokół dwóch parametrów semantycznych: „braku pewności siebie” oraz „braku lub obniżenia poczucia własnej wartości”. Tym, co je łączy, są znaczenia centralnych słów w polu: rzeczownika / czasownika niewłaściwego / wykrzyknika „wstyd” oraz czasownika refleksywnego „wstydzić się”. Poszczególne parametry są równocześnie łącznikami prowadzącymi do dwóch ogólnych kategorii przeżyć: pierwszy do „strachu / lęku”, drugi zaś do „smutku / żalu”.

Artykuł przedstawia także bogatą listę elementów sytuacji przeżyć z kategorii wstydu, organizujących konceptualizację tej kategorii utrwaloną w polszczyźnie. Mieszczą się tutaj: podmiot przeżyć i ich sprawca, sędzia i publiczność, obiekt porównania, typowe przyczyny, system wartości i wartościowanie, charakterystyka czasowa, siła przeżyć, typowe objawy i zachowania ekspresywne oraz kontekst emocjonalny. Łącznie składają się one (wraz ze swymi charakterystykami) na bogatą wiedzę wpisaną w ogólne pojęcie wstydu we współczesnej polszczyźnie, aktualizowaną w różnorodnych tekstach.