Współodczuwanie cudzych stanów psychicznych. Refleksje inspirowane fenomenologicznym dziedzictwem Edith Stein oraz wynikami badań nauk szczegółowych

Alicja ŻYWCZOK

Zakład Teorii Wychowania, Instytut Pedagogiki, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet Śląski w Katowicach, ul. Grażyńskiego 53, 40-126 Katowice , Polska

Abstrakt

W rezultacie inspiracji, której dostarcza filozoficzne dziedzictwo Edith Stein, autorka sformułowała problemy wyrażające się w pytaniach: Czy możliwe jest rzetelne poznanie cudzych stanów psychicznych (zwłaszcza emocji, uczuć, nastrojów)? Czy dany człowiek ma dostęp do przeżyć innego psychofizycznego indywiduum? Autorka rozważyła też sposoby prezentowania się owemu indywiduum przeżyć psychicznych innych ludzi, istotę „wczucia” (pozwalającą odróżnić je od innych aktów, takich jak spostrzeganie, równoczesne doznanie zbiorowe, ideacja, przypomnienie czy antycypacja cudzych stanów psychicznych, wyobrażenie własnych bądź cudzych przeżyć), jego genezę (podłoże genetyczno-psychologiczne) i rodzaje.

Opierając się na poglądach Stein, która ujmowała wczucie jako rodzaj doświadczania drugiego człowieka (konstytucji psychofizycznej: cielesności i duchowości), autorka uznaje wczucie za formę współobecności, która pozwala doświadczyć podobieństw i różnic między własną a cudzą psychiką i w ten sposób kształtować postawę przychylności wobec społeczności powszechnej – ludzkości. Autorka podejmuje próbę zestawienia stanu wiedzy dotyczącej zagadnienia wczucia z osiągnięciami nauk szczegółowych w zakresie empatii, przywołując sposób ujmowania empatii w psychologii i pedagogice i skupiając się na analizie koncepcji, odmian i znaczenia empatii.

Znaczenie współodczuwania trudno przecenić, gdyż stanowi ono doznanie duchowe, emocjonalne, moralne i społeczne, sprzyjając rozwojowi więzi uczuciowej, ułatwiając proces przywiązania oraz komunikację społeczną (zwłaszcza konstruktywne rozwiązywanie problemów bądź konfliktów wewnątrzosobowych i interpersonalnych) i adaptację w nowym środowisku. Umiejętność ta może również generować inne korzystne zmiany w rozwoju filogenetycznym i ontogenetycznym człowieka, na przykład profilować dyspozycje psychiczne, takie jak allocentryzm, altruizm, wyrozumiałość, takt, autentyczność, wrażliwość uczuciowa i moralna. Postawy otwartości na innych ludzi, tolerancji, afirmacji życia czy miłości jawią się jako skutek doskonalenia między innymi zdolności współodczuwania.

W końcowej części artykułu autorka akcentuje, że w namyśle naukowym nad wczuciem (jako pojęciem filozoficznym) a empatią (pojęciem przyjętym w psychologii i pedagogice) warto nie tracić z pola widzenia zadań priorytetowych, którymi są zarówno rzetelne poznanie fenomenu współodczuwania, jak i kształtowanie w społecznościach tej cennej ludzkiej umiejętności pozwalającej dostrzegać w obcym przyjaznego członka ludzkiego rodu.

Słowa kluczowe:

wczucie, współodczuwanie, empatia, indywiduum, emocja, uczucie, altruizm