Człowiek i przedmiot w teatrze Józefa Szajny

Lilianna DORAK-WOJAKOWSKA

Katedra Antropologii i Teorii Teatru, Wydział Filozoficzny, Akademia Ignatianum, ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków , Polska

Abstrakt

Artykuł jest próbą opisania skomplikowanych relacji między aktorem a przedmiotem w teatrze Józefa Szajny. W świecie sztuki Szajny człowiek traktowany jest jak przedmiot (podlega reifikacji), ale istnieje również zjawisko przeciwne – przedmiotom martwym przypisywane są cechy istot żywych, przedmiot podlega animizacji, a także personifikacji. Jedną z podstawowych idei teatru Szajny było ukazanie, w jaki sposób człowiek staje się mechanizmem, rzeczą, i w jaki sposób ożywia ze swej natury martwy przedmiot. Zjawisko to uwidacznia się zwłaszcza w relacjach aktor–rzecz, aktor–kukła. Szajnę jako artystę-plastyka interesowało pomieszanie różnych cech przedmiotów i ludzi. Wprowadzony na scenę przedmiot, naznaczony czynnikiem destrukcji, musiał nosić cechy ludzkie. Aktor znajdował się jak gdyby na krawędzi tradycyjnej scenicznej egzystencji. Jego ciało, poddane nienaturalnemu modelowaniu, spajało się z ekspresją rzeczy. Ciągłe zderzenia przedmiotów i żywych istot obrazowały zaś przenikanie się krańcowych doznań życia, wskazywały na współistnienie i wzajemne oddziaływanie materii organicznej i nieorganicznej w jej różnych jej wymiarach i natężeniach. Traktowany na równi z otaczającymi go przedmiotami, aktor musiał zarazem jasno rozumieć cel swego posłannictwa i powód swego zaistnienia na scenie, którym było uczestnictwo w zbiorowym moralitecie i ukazanie humanizującej wizji świata.

Słowa kluczowe:

Józef Szajna, teatr, aktor, przedmiot, kukła, reifikacja