Sztuka „rodzima” na ziemiach polskich w okresie chrystianizacji. Próba charakterystyki

Anna BŁAŻEJEWSKA

Katedra Historii Sztuki i Kultury, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, ul. W. Bojarskiego 1, 87-100 Toruń , Polska

Abstrakt

Artykuł jest próbą syntetycznego przedstawienia sztuki rodzimej, późnoplemiennej w okresie chrystianizacji Polski. Problematyka materialnych świadectw ówczesnej kultury jest obiektem zainteresowania kilku dyscyplin naukowych, przede wszystkim archeologii, w mniejszym zaś stopniu historii sztuki i historii. W polskiej historii sztuki nie sformułowano jednak dotąd właściwej oceny rodzimej sztuki późnoplemiennej okresu chrystianizacji ani też nie dokonano charakterystyki tego zjawiska z punktu widzenia tej dyscypliny.

Moja prezentacja sztuki późnoplemiennej odnosi się głównie do tych jej przejawów, które dla historyka sztuki są najciekawsze: przedstawień figuralnych – wizerunków wielkoformatowych, plastyki drobnej, jak też budowli kultowych. Miały one szczególne znaczenie dla późnopogańskich społeczności i pozwalają na ich określanie według stosowanych w tej dyscyplinie kategorii (stylu, typu czy konwencji przedstawiania).

Zachowane (jak również znane jedynie z opisów średniowiecznych kronikarzy) zabytki plastyki figuralnej pozwalają – moim zdaniem – wyodrębnić na ziemiach Polski kilka różniących się obszarów: pas Polski środkowej (na czele z Wielkopolską), Polski południowej (Śląsk, Małopolska) i region północny (Pomorze i jako – etnicznie odrębny – Prusy). Z obszaru Wielkopolski znamy niewiele zabytków (monumentalne: tak zwana głowa z Jankowa, dwa posągi z Powiercia koło Koła czy pochodząca z pogranicza z Małopolską tak zwana głowa z Dąbrówki, a z plastyki drobnej – tak zwany koziołek z Lednogóry). Wymienione zabytki wykazują cechy formalne bliskie rzeźbie średniowiecznej. Nie ma na tym terenie popularnych na innych słowiańskich obszarach wyobrażeń wielogłowych, nie zachowały się też żadne relikty budowli kultowych. Na terenach Polski południowej brak jest z kolei w ogóle wyobrażeń monumentalnych (grupę zabytków z okolic Ślęży uważam za starszą niż wczesnośredniowieczna), występuje natomiast sporo plastyki drobnej, zwłaszcza zoomorficznej. Monumentalnych posągów nie znało też państwo wielkomorawskie, nie znały ich Czechy (występuje tam tylko jeden przykład: Ploveč) – być może bliskie związki z tymi państwami zaważyły na ich braku także w południowej Polsce. Na Śląsku pogańska monumentalna rzeźba kultowa mogła się pojawić późno, w czasie rewolty pogańskiej w latach trzydziestych jedenastego wieku, gdy we Wrocławiu wzniesiono pogańską świątynię.

Najliczniej wyobrażenia figuralne i budowle kultowe występowały w regionie północnym. Były też najbardziej zróżnicowane (posąg z Łubowa, płyta ze Słupska, płaskorzeźbiony kamień z Leźna, liczna plastyka drobna, w tym policefalna, i – jako odrębne zjawisko: duża grupa figur pruskich, niefortunnie zwanych „babami kamiennymi”). Wszystkie one (inaczej niż w Wielkopolsce) charakteryzują się wysokim stopniem schematyzacji. Powstały najpóźniej i – wraz ze znanymi z opisów kronikarzy bogato dekorowanymi drewnianymi świątyniami, w których czczono posągi bóstw – łączyły w sobie tradycję „znakowej” sztuki pradziejowej tych obszarów i efektowną „oprawę” kultu, zainspirowaną sztuką chrześcijańską.

Słowa kluczowe:

sztuka, rzeźba późnoplemienna, sztuka rodzima wczesnośredniowieczna w Polsce, kultowe rzeźby pogańskie