Ikona – obraz obecności. Dwie średniowieczne teorie reprezentacji

Anna PALUSIŃSKA

Katedra Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej Instytutu Filozofii, Wydział Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin , Polska

Abstrakt

Dwie teorie reprezentacji i dwie teorie obrazu, partycypacyjna i relacyjna, powstały jako odpowiedź na ikonoklazm bizantyński w wiekach ósmym i dziewiątym. Partycypacyjna teoria obrazu autorstwa Jana Damasceńskiego ujmuje chrześcijański wizerunek jako przedstawienie hierarchicznej struktury świata, która istnieje dzięki partycypacji w Bożych działaniach doskonalących stworzenie, świadectwo prawd wiary, przede wszystkim wcielenia, oraz ewangelizacyjną i katechetyczną pamiątkę heroizmu cnót świętych. Teodor Studyta i patriarcha Konstantynopola Nikefor są natomiast autorami relacyjnej teorii obrazu, wykorzystującymi w swojej apologii metafizyczne kategorie arystotelizmu oraz koncepcję osoby, sformułowaną przez Maksyma Wyznawcę. W ujęciu tym obraz nie istnieje substancjalnie i podmiotowo, lecz jest relacją, zapodmiotowaną w substancji, którą stanowi pierwowzór – osoba sportretowana na obrazie. Obraz jako byt relacyjny zawsze odnosi do swojego archetypu i nań wskazuje. Studyta i Nikefor analizują ikonę Jezusa Chrystusa i przedstawiają argumentację za możliwością prawdziwego artystycznego przedstawienia osoby Zbawiciela mającego dwie natury, boską i ludzką. Ikona portretuje więc osobę – hipostazę Chrystusa, nie zaś naturę. Na obrazie została namalowana Boska osoba Logosu, Syna, widziana poprzez swoje ludzkie rysy.

Słowa kluczowe:

filozofia ikony, Jan Damasceński, Teodor Studyta, Nikefor, ikonoklazm.