Milczenie, pamięć, tożsamość. Fantazmat „Cygana” i ambiwalencja nowoczesności

Sławomir KAPRALSKI

Katedra Socjologii Kultury, Instytut Filozofii i Socjologii, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków , Polska

Abstrakt

Artykuł przedstawia interpretację procesu mitologizacji Romów jako nadawania im roli „znaczącego Innego” europejskiej nowoczesności: w wyniku tego procesu realni Romowie zostają zastąpieni przez fantazmat „Cygana”, w którym kondensują się lęki i wyparte pragnienia człowieka ery nowoczesnej. Intencją artykułu jest dekonstrukcja często jeszcze spotykanego w literaturze pytania, dlaczego Romowie milczą o swojej historii – pytania zakładającego, że milczenie oznacza niepamięć. W toku argumentacji pytanie to zostaje zastąpione innym: dlaczego do niedawna w dyskursie naukowym Romowie byli uznawani za lud bez historii, żyjący w „wiecznym teraz” i niedbający ani o przeszłość, ani o przyszłość. Odwołując się do terminologii Jacquesa Lacana, przetworzonej w tradycji teorii krytycznej, autor przedstawia wizję pozbawionych historii „Cyganów” jako fantazmat rozszczepionego podmiotu nowoczesności. „Cygan” konstruowany jest z jednej strony jako barbarzyńca stanowiący przeszkodę na drodze modernizacji, z drugiej zaś – jako ktoś, kto korzysta z „niezasłużonych przyjemności”, będących projekcją wypartych pragnień nowoczesności. Autor wskazuje następnie, że genealogia pamięci w ujęciu badań nad pamięcią (ang. memory studies), czyli proces prowadzący od pamięci indywidualnej, przez społeczną, do zbiorowej i z powrotem, oparty jest na tej samej logice, co genealogia nowoczesnego podmiotu, i obejmuje mechanizmy takie, jak: różnicujące pozbawianie historii, uciszanie, przemilczanie i wymazywanie wspomnień niezgodnych z instytucjonalnie usankcjonowaną wizją historii. Autor przedstawia Romów nie jako lud milczący o swojej historii, lecz jako grupę, która została przemocą zmuszona do milczenia, a marginalizację ich pamięci jako element ich społecznego wykluczenia. Na zakończenie, interpretując fantazmat „Cygana” jako podstawę ideologicznych uzasadnień ludobójstwa popełnionego na Romach, autor wskazuje na zbieżność genealogii nowoczesnego podmiotu, marginalizacji pamięci i zbrodni.

Słowa kluczowe:

Romowie/„Cyganie”, milczenie, pamięć społeczna, podmiot, nowoczesność, fantazmat