Myślenie utopijne w nauce, o nauce i dzięki nauce. Źródło inspiracji czy zagrożeń?

Agnieszka LEKKA-KOWALIK

Katedra Metodologii Nauk, Instytut Filozofii Teoretycznej, Wydział Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin , Polska

Abstrakt

Autorka rozważa schemat myślenia utopijnego w kontekście nauki rozumianej jako science. Punktem wyjścia jest dwuznaczność greckiego źródłosłowu terminu „utopia”: outopos, tj. „miejsce nieistniejące”, i eutopia, tj. „dobre miejsce”. Dwuznaczność ta wskazuje na rozziew między tym, co jest, a tym, co być powinno: miejsce prawdziwie dobre dla człowieka nie istnieje. Implicite jest to także diagnoza dotycząca aktualnego świata: nie jest on taki, jaki być powinien. Utopia staje się przez to projektem zbudowania doskonałego świata, czyli takiego, jaki być powinien. Rozumowanie takie można odnaleźć w myśleniu naukowym: aktualna wiedza nie jest tym, co człowiek wiedzieć powinien, i stąd konieczny jest nieustanny postęp naukowy bez względu na jego konsekwencje. Są też utopijne koncepcje nauki (oparte na przekonaniu, że aktualna nauka nie jest taka, jaka być powinna i wobec tego należy skonstruować jej lepsze paradygmaty) i można mówić o utopijnej polityce nauki (odzwierciedlającej przekonanie, że skoro nauka nie osiąga spodziewanych rezultatów, narzucenie na czynności wiedzotwórcze procedur zaplanowanych przez organa rządzące nauką pozwoli zbudować taką naukę, jaką powinna ona być). Nauka może też być źródłem utopii rozumianych jako alternatywy dla aktualnej organizacji świata, utopia może być konsekwencją jej rozwoju i nauka może czynić utopie projektami atrakcyjnymi, gdy człowieka i świat ujmuje jedynie jako „materiał” do przekształcania zgodnie z określonym pomysłem.

Autorka broni tezy, że myślenie utopijne można rozpoznać na podstawie przyjmowanych przez nie prymatów: idei nad bytem, procedur nad człowiekiem, struktury społecznej nad jednostką, kontroli nad rozumieniem, wrażenia nad rzeczywistością, myślenia nad poznaniem, metody nad przedmiotem, paradygmatu nad faktem czy skuteczności nad prawdą. Cechą charakterystyczną jest to, że człon prymarny (nadrzędny) jest w przypadku każdej pary produktem świadomości, a nie rezultatem poznania. Następuje pojetyzacja – zastąpienie poznania teoretycznego twórczością. Akceptacja prymatów tego rodzaju w nauce i w myśleniu o nauce przekształci naukę w utopię z wszystkimi – także historycznie znanymi, a niepożądanymi – tego konsekwencjami, tak dla nauki, jak i dla społeczeństwa. Wstępem dla rozważań są analizy niektórych aspektów utopii rozumianej jako projekt społeczny.

Słowa kluczowe:

nauka, utopia, teorie nauki, polityka nauki, utopistyka, utopia naukowo-techniczna, pojetyzacja poznania