Jak czytać zwierzęcy umysł? Wybrane zagadnienia psychologii porównawczej jako przykład badań nad funkcjami umysłu i intencjonalnością zachowania zwierząt

Maciej TROJAN

Zakład Psychologii Zwierząt, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, p. 13, 00-183, Warszawa Telefon: +48 22 5549800 , Polska

Agnieszka KACZMARCZYK

Zakład Psychologii Zwierząt, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, p. 13, 00-183, Warszawa Telefon: +48 22 5549800 , Polska

Justyna SZYMAŃSKA

Zakład Psychologii Zwierząt, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, p. 13, 00-183, Warszawa Telefon: +48 22 5549800 , Polska

Abstrakt

Współczesne badania nad umysłem innych gatunków wiążą się z wieloma różnymi zagadnieniami, w tym między innymi z komunikacją społeczną, kompetencjami językowymi i numerycznymi, wytwarzaniem i używaniem narzędzi, teorią umysłu, mentalnymi podróżami w czasie oraz świadomością. W tekście przedstawione zostały współczesne kierunki badań nad trzema ostatnimi z wymienionych funkcji umysłu – każda z nich jest nabywana przez człowieka we wczesnej ontogenezie, a jednocześnie istnieje między nimi określony związek.

Teoria umysłu jest terminem na oznaczenie pewnej specyficznej zdolności poznawczej. Osobnik posiada teorię umysłu, gdy przypisuje sobie i innym stany umysłowe.

W zestawieniu z ludzkim horyzont podróży w czasie u zwierząt jest nieporównywalnie węższy. Wydaje się jednak, że zwierzęta mają jakąś osobistą – epizodycznopodobną – formę pamięci przeszłości i ją wykorzystują. Dysponują także zdolnością antycypacji i ograniczonym w czasie planowaniem zachowania na bazie pamięci prospektywnej. Świadomość to stan lub zdolność do bycia przytomnym lub zdawania sobie z czegoś sprawy, natomiast w swojej najbardziej złożonej postaci – rozpoznanie przez podmiot swoich własnych działań i uczuć, czyli zdawanie sobie sprawy z własnych myśli, spostrzeżeń i innych zdarzeń zachodzących w umyśle. W oparciu o tak rozumiane działanie świadomości można przyjąć istnienie przynajmniej dwóch jej rodzajów. Możemy mówić o świadomości percepcyjnej wszędzie tam, gdzie zachodzi świadoma percepcja, choć treściami świadomości może być przetwarzanie informacji w celu antycypacji lub przypominania sobie zdarzeń z przeszłości. Zwierzę posiadające zdolność świadomości percepcyjnej nie tylko reaguje na bodźce, ale wybiera intencjonalnie właściwą reakcję w oparciu o aktywne przetwarzanie informacji. Drugi rodzaj świadomości: świadomość świadomości skoncentrowana na sobie, pozwalająca myśleć o myśleniu, emocjach, spostrzeganiu, zwan jest świadomością introspekcyjną. To właśnie ten rodzaj świadomości, pozwalający na posiadanie mentalnej reprezentacji siebie oraz innych, ma bezpośredni związek z mentalnymi podróżami w czasie oraz z teorią umysłu, a według niektórych badaczy stanowi wręcz niezbędny ich komponent. Obecnie uważa się, że wiele gatunków zwierząt, w tym wszystkie ssaki i ptaki a także inne stworzenia, na przykład ośmiornice, posługują się świadomością.

Słowa kluczowe:

psychologia porównawcza, teoria umysłu, mentalne podróże w czasie, świadomość