Między rzeczywistością starości a „nową ewangelią zdrowia”. Doświadczanie wstydu i wstrętu przez domowych opiekunów sędziwych, chorych krewnych

Elżbieta CZYKWIN

Abstrakt

Artykuł został oparty na analizie treści wywiadów przeprowadzonych z osobami, które w warunkach domowych opiekowały się swoimi sędziwymi, chorymi krewnymi oraz na bogatej literaturze dotyczącej doświadczania emocji wstydu i wstrętu. W części pierwszej wskazano szerokie spektrum postaw wobec podejmowania obowiązku opieki nad chorym, sędziwym krewnym. Stwierdzono również, że położenie krewniaczych opiekunów wzbudza mniejsze współczucie społeczne niż sytuacja osoby chorej, wskutek czego wiedza dotycząca trudności sprawowania takiej opieki nie jest dostatecznie rozpowszechniona. W części drugiej przedstawiono relacje między emocjami wstydu i wstrętu, konkludując, że wstyd jest emocją bardziej podstawową niż wstręt. W części trzeciej przedstawiono następujące źródła wstydu opiekunów: (1) „Nowa ewangelia zdrowia”, czyli model zdrowego życia, który zastąpił tradycyjny model religijny. W artykule wskazano na bankructwo intelektualne nowego modelu w obliczu rzeczywistych wyzwań związanych ze śmiercią i umieraniem i wywołujących wstyd. (2) Wzrost znaczenia wartości estetycznych we współczesnych społeczeństwach Zachodu, zwłaszcza wielkomiejskich, który skłania do silniejszego doświadczania wstrętu wobec sędziwych, chorych krewnych oraz związanego z nim wstydu. (3) Występująca niekiedy przemiana oczekiwania śmierci podopiecznego w życzenie jego śmierci, co jawi się jako skrajnie niezgodne ze sprawowaniem roli opiekuna i moralnie naganne, a w konsekwencji ewokuje wstyd. (4) Hipokryzja, dwoistość zachowań opiekunów wynikających z przekonania, że z chorym nie można szczerze rozmawiać, oznaczająca złamanie równości i manipulację i powodująca wstyd, zwłaszcza opiekunów niedoświadczonych i jednocześnie wrażliwych moralnie, którzy pamiętają podopiecznego jako osobę zdrową. Wstyd może zostać albo uświadomiony i przepracowany przez opiekuna (pełni wówczas rolę pozytywną, budującą moralnie), albo zakwestionowany (prowadzi wówczas do agresji). W części czwartej wskazano na syndrom oporu wobec wstydu oraz jego kwestionowania i dalsze konsekwencje tych zjawisk dla kultury domu i wzajemnych relacji społecznych. W zakończeniu zwrócono uwagę logikę funkcjonowania wstydu w ujęciu Thomasa Scheffa: od jego pojawienia się (źródła) wstydu, przez jego doświadczenie, do zakwestionowania i wyparcia – do agresji. Wątek agresji wobec osób sędziwych został przedstawiony w oparciu o literaturę przedmiotu jako dopełniający i uzasadniający trafność ujęcia Scheffa.