Wyobcowanie rozumu. Postać „szalonego naukowca” na tle dziewiętnastowiecznych teorii choroby

Anna BUDZIAK

Abstrakt

Artykuł ukazuje najważniejsze postacie literackie reprezentatywne dla motywu szalonego naukowca w prozie brytyjskiej osiemnastego i dziewiętnastego wieku, od „szalonych wynalazców” Jonathana Swifta, przez Frankensteina Mary Shelley, po wiktoriańskich wiwisekcjonistów. Przedstawione w tekście analizy ogniskują się wokół dwóch kwestii. Po pierwsze wskazano w nim na ścisły związek literatury i dyskursów odnoszących się do choroby psychicznej, a zaburzenia umysłu i nastroju szalonych naukowców opisano za pomocą terminologii używanej w wieku dziewiętnastym (w tym za pomocą kategorii takich jak „melancholia”, „monomania”, „szaleństwo moralne” czy „dementia praecox”). Ponadto starano się ukazać, w jaki sposób pisarze odzwierciedlali w swoich utworach zmieniające się rozumienie szaleństwa, podkreślając w literackich opisach zachowań uznawanych za szalone (maniakalne, obsesyjne, histeryczne czy antyspołeczne) bądź moralne, bądź fizjologiczne jego aspekty. Po drugie artykuł ukazuje różne literackie wcielenia szalonego naukowca oraz funkcje kulturowe spełniane przez takie stereotypowe wyobrażenia. W tym kontekście należy zapytać nie tylko o sposób, w jaki szaleństwo było opisywane w literaturze, lecz także, dlaczego pisarze przedstawiali naukowców – zwłaszcza lekarzy i psychiatrów – jako szalonych. Aby na to pytanie odpowiedzieć, ukazano podejście pisarzy do dylematów związanych z prowadzeniem badań medycznych, fizjologicznych i neurologicznych. Artykuł proponuje ujęcie tej problematyki za pomocą trzech kategorii: (1) samotności, izolacji i solipsyzmu poznawczego; (2) okrutnej ciekawości, czy też „epistemofilii”, przejawiającej się w maniakalnym wiwisekcjonizmie; (3) materialistycznych wyjaśnień chorób psychicznych i umysłowych. Analizując tradycję literacką od Swifta do Wellsa, a także krytykę, z jaką się ona spotykała, artykuł wskazuje na prawidłowości i odniesienia obecne w rozwoju motywu szalonego naukowca. W zakończeniu, zgodnie z koncepcją Anne Stiles, podkreślono, że podejmując próbę moralnej krytyki nauki, literatura – prawdopodobnie w sposób niezamierzony – uczestniczyła w stygmatyzacji naukowca.

Tłum. Patrycja Mikulska