„Pół dusze mojej i głowy korona”. Idea żony-przyjaciela w literaturze staropolskiej

Mirosława HANUSIEWICZ-LAVALLEE

Abstrakt

Artykuł przedstawia różnorodne inkarnacje idei „żony-przyjaciela” we wczesnonowożytnej literaturze polskiej. Humanizm renesansowy, w nawiązaniu do etyki arystotelesowsko-cycerońskiej, stworzył wyrafinowaną filozofię, charakterystyczne rytuały i retorykę przyjaźni, które wszakże odnoszone były wyłącznie do przyjacielskich relacji między mężczyznami. Także w Polsce szesnastego i siedemnastego wieku widoczne jest oddziaływanie tego rodzaju humanistycznej obyczajowości i związanych z nimi form literackich. Znamienny tradycjonalizm kultury polskiej i trwałość dziedzictwa średniowiecznego wpłynęły jednak na modyfikację tego paradygmatu; wywodząca się od św. Augustyna, a rozwinięta i umocniona przez średniowieczną teologię idea małżeństwa jako związku opartego na przyjaźni interferuje w polskiej kulturze wczesnonowożytnej z koncepcjami humanistycznymi. Kobieta-małżonka zyskuje miano przyjaciela (charakterystyczne jest użycie męskiej formy rzeczownika, podkreślające jej godność), partnera i współpracownika, o którym – w nawiązaniu do retoryki humanistycznej – mówi się „drugi ja”. Taki obraz żony - służącej mężowi radą, równej mu, oddanej, pracowitej, roztropnej, będącej nie tylko przyjacielem, ale wprost przyjacielem najlepszym – kształtuje przede wszystkim polska literatura ziemiańska od czasów Mikołaja Reja po pisarzy późnego baroku. Retoryka humanistyczna splata się z topiką biblijną, zaczerpniętą zwłaszcza z Księgi Rodzaju i z Księgi Przysłów; małżonkowie to już nie tylko dwie dusze w jednym ciele, ale i jedna dusza w dwóch, podkreśla się pełnię i doskonałość przyjaźni osiąganej w we wzajemnej relacji małżeńskiej. W tych kontekstach cichną nierzadkie przecież w literaturze dawnej tony mizoginiczne i choć pamięta się o wrodzonej kobietom „krewkości” (czyli poddaniu ciału i naturze), to małżeństwo zdaje się kompensować te ułomności i czynić kobietę zdolną do zjednoczenia się z mężczyzną w doskonałej przyjaźni, która nie tylko nie ustępuje przyjaźniom męskim, ale nawet je przewyższa.