Tajne nauczanie w Lublinie w latach 1939-1944
Weronika Polak-Jakuszko
Wyższa Szkoła Nauk Społecznych z siedzibą w Lublinie , PolskaAbstrakt
Celem niniejszego artykuły jest przedstawienie konspiracyjnej działalności edukacyjnej lubelskich nauczycieli podczas okupacji niemieckiej. Polityka oświatowa niemieckich władz okupacyjnych zmierzała do całkowitej likwidacji polskiego systemu oświatowego. Początkowo władze niemieckie zezwoliły na prowadzenie nauczania w polskich szkołach powszechnych, zawodowych, liceach ogólnokształcących, a nawet uniwersytetach. Pod koniec 1939 r. pozostały czynne jedynie szkoły powszechne i szkoły zawodowe niższego typu. Szkoły średnie ogólnokształcące i uniwersytet, z rozkazu władz okupacyjnych, zostały zamknięte. Społeczeństwo naukowe Lublina przeciwstawiło się narzuconemu przez Niemców porządkowi, organizując tajne nauczanie. Organizacją i koordynacją podziemnej oświaty zajmowało się kilka ośrodków, m. in. Związek Nauczycielstwa Polskiego (Tajna Organizacja Nauczycielska), który ściśle współpracował z Departamentem Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj czy Komisja Oświecenia Publicznego (KOP). Konspiracyjne nauczanie prowadzono w dwóch kierunkach: nauczanie przedmiotów zabronionych, w zakresie szkoły powszechnej, w tracie lekcji dozwolonych przez Niemców oraz organizowanie tajnych kompletów w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej. W konspiracyjne nauczanie włączył się także Kościół katolicki. Wielu duchownych brało udział w pracy tajnych kompletów jako katecheci i nauczyciele innych przedmiotów, a zgromadzenia zakonne, które za zgodą władz okupacyjnych prowadziły szkoły zawodowe, realizowały w nich potajemnie nauczanie zabronionych przedmiotów według przedwojennych programów.
Słowa kluczowe:
tajne nauczanie, polityka oświatowa niemieckich władz okupacyjnych, konspiracyjne organizacje oświatowe, Tajna Organizacja Nauczycielska, Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj, Komisja Oświecenia Publicznego, Ludowy Związek Kobiet, Lubelska Chorągiew Harcerek, działalność Kościoła katolickiego w zakresie tajnego nauczaniaBibliografia
I Źródła
Źródła archiwalne:
Archiwum Państwowe w Lublinie
Zesp. Akt: Rada Główna Opiekuńcza – Polski Komitet Opiekuńczy Lublin Miasto i Powiat [1939] 1940-1944.
Zesp. Akt: Polska Pomoc w Lublinie.
Zesp. Akt: Bataliony Chłopskie Okręg IV Lublin.
II. Opracowania
Antosiewicz K., (1989), Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego De Saxia w latach 1939-1947, w: Studia i materiały do historii chrześcijaństwa w Polsce. Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947, red. A. Chruszewski i in., t. 7, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s. 227-251.
Bownik Z., (1958), Z dziejów szkół im. A. i J. Vetterów w Lublinie, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Dąbrowski Cz., (1968), KUL w latach hitlerowskiej okupacji, „Życie i myśl”, nr 10.
Doroszewski J., (1988), Związek Nauczycielstwa Polskiego w latach wojny i okupacji, w: Zarys dziejów Związku Nauczycielstwa Polskiego na Lubelszczyźnie w latach 1905-1985, red. M. Alkiewicz, H. Bichta, J. Doroszewski, Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin, s. 111-125.
Doroszewski J., (1969), Uwagi o zakresie i organizacji tajnego nauczania podczas okupacji hitlerowskiej na terenie niektórych powiatów Lubelszczyzny, „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie”, t. 2.
Fundali S., (1989), Zgromadzenie Sług Jezusa w latach 1939-1947, w: Studia i materiały do historii chrześcijaństwa w Polsce. Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947, red. A. Chruszewski i in., t. 5, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s. 252-269.
Grabowski W., (1995), Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Gralak B., (1984), Szkolnictwo akademickie i nauka polska w okresie okupacji hitlerowskiej, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
Grudzińska M., Rezler-Wasielewska V., (2008), Lublin, Lipowa 7. Obóz dla Żydów polskich jeńców wojennych (1940-1943), „Kwartalnik Historii Żydów”, nr 4, s. 491-514.
Gruszecki J., (1978), Kościół w Polsce podczas okupacji hitlerowskiej, „Chrześcijanin w Świecie”, R. 10, nr 6, s. 1-19.
Jurczak A., (2000), Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego ă Paulo Sług Ubogich i Chorych. Prowincja Warszawska, w: Studia i materiały do historii chrześcijaństwa w Polsce. Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947, red. A. Chruszewski i in., 14, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Kasperek J., (1989), Kronika wydarzeń w Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Kępski Cz., (1996), 140 lat działalności Państwowego Domu Dziecka im. Janusza Korczaka (Sali Sierot) w Lublinie, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, t. XVII, s. 209-218.
Kiewel - Witkowska S., (2004), Lubelska placówka opiekuńczo – wychowawcza z lat okupacji 1940-1944, ZNP, Lublin.
Kłapeć J., (2011), Rada Główna Opiekuńcza w dystrykcie lubelskim 1940-1944, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Kowalik K., (1986), Opieka nad dzieckiem w Generalnym Gubernatorstwie, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Krawczyk E., (1969), O tajnym nauczaniu w Lublinie w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej w latach okupacji hitlerowskiej, „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie”, t. 2, s. 117-131.
Kroll B., (1985), Rada Główna Opiekuńcza 1939-1945, „Książka i Wiedza”, Warszawa.
Madejczyk Cz., (1970), Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Mańkowski Z., (1967), Lublin w latach wojny i okupacji, w: Lublin 1317-1967, red. H. Zins, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin, s. 186-206.
Mańkowski Z., (1978), Między Wisłą, a Bugiem 1939-1944. Studium o polityce okupanta i postawach społeczeństwa, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Mirosław J., (1990), Działalność Ludowego Związku Kobiet na Lubelszczyźnie w latach 1942-1944, w: Ludowy Związek Kobiet na Lubelszczyźnie, red. J. Marszałek, Wojewódzka Komisja do spraw Batalionów Chłopski w Lublinie, Lublin, s. 48-67.
Müllerowa L., Stanowski A., (1980), Lata wojny i okupacji 1939-1945, w: Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966-1945, red. J. Kłoczowski, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s. 307-319.
Olszewski E., (1969), Szkolnictwo polskie na Lubelszczyźnie w świetle sprawozdań Departamentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj, „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie”, t. 2.
Oratowska B., (1998), Informator dla wystawy Muzeum Okręgowego w Lublinie - Roman Ślaski – prezydent miasta Lublina w latach 1886-1963, Lublin.
Paczkowski A., (2005), Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Pleśniarski B., (1982), Koncepcje oświaty powojennej w programach polskiej konspiracji 1939-1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Polak W., (2010), Działalność Polskiej Pomocy w Lublinie w latach 1939-1940, „Lublin. Kultura i społeczeństwo” R. 7, nr 5, s. 68-72.
A. Puszka A., Szady J., (2011), Dom dziecka imienia Janusza Korczaka w Lublinie w latach 1855-2010, Werset, Lublin.
Słowikowski M, (1972), Z tajnego szkolnictwa w Lublinie 1940-1944, „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie”, t. 4, s. 175-183.
Stysiak M., (1976), Kobiety polskie w ruchu oporu, w: By nie odeszły w mrok zapomnienia. Udział polskich kobiet w II wojnie światowej, red. Z. Połubiec, „Książka i Wiedza”, Warszawa.
Sulewski W., (1966), Z frontu tajnego nauczania, Czytelnik, Warszawa.
Walewander E., (2009), Działalność wychowawcza Kościoła Lubelskiego 1939-1945, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Walewander E., (1996), Religijność w perspektywie dziejowej. Studia szkice, „Wspólnota Polska”, Lublin.
Wiśniewska A., (1980), Pomoc RGO dzieciom w dystrykcie lubelskim, „Zeszyty Majdanka”, t. 10, s. 23-41.
Wnuk J., (1980), Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Wołoszyn J., (2003), Charakterystyka niemieckiej i sowieckiej polityki terroru wobec społeczeństwa i podziemia zbrojnego na Lubelszczyźnie w latach 1939-1947, w: Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie wobec dwóch totalitaryzmów 1939-1956, red. S. Poleszak, A. Puławski, t. 1, IPN, Warszawa, s. 11-19.
Wycech Cz., (1964), Z dziejów tajnej oświaty w latach 1939-1944, „Nasza Księgarnia”, Warszawa.
Wyższa Szkoła Nauk Społecznych z siedzibą w Lublinie
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 4.0 Międzynarodowe.
