Rzecz „godna widzenia” czy „apokaliptyczny potwór”? Konsekwencje maszynizacji górnośląskiej rzeczywistości kulturowej

Izabela KACZMARZYK

Instytut Kulturoznawstwa i Dziennikarstwa, Wydział Filozofii, Uniwersytet Ignatianum, ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków , Polska

Abstrakt

Od końca osiemnastego wieku do przełomu wieku dziewiętnastego i dwudziestego na Górnym Śląsku następowały dynamiczne przemiany industrializacyjne i urbanizacyjne. Powszechna obecność maszyn miała silne oddziaływanie kulturotwórcze, dlatego wyraźnie zaznaczyła się w tym regionie zmiana wzorca kulturowego z tradycyjnego układu między człowiekiem a przyrodą na modernizacyjną relację człowieka i maszyny. Maszyny postrzegane były dwojako. Po pierwsze jako dowód ludzkiego geniuszu, dzięki któremu człowiek zyskiwał swoistą protezę powiększającą siłę jego mięśni i dzięki której mógł panować nad przyrodą (przykładem takiego rozumienia maszyny były opisy pierwszej maszyny parowej zainstalowanej w Friedrichsgrube w Tarnowskich Górach), a po drugie jako budzące niepokój, a czasem nawet trwogę mechaniczne bestiarium (takie ujęcie pojawia się częściej w tekstach późniejszych, z drugiej połowy dziewiętnastego i początku dwudziestego wieku). Ważną konsekwencją pracy w zmechanizowanym środowisku było też wykształcenie wśród mieszkańców uprzemysłowionej części Górnego Śląska umiejętności, które dopełniały siłę fizyczną, a polegały na sprawności wykonywania określonych czynności w określonym czasie, współdziałając z innymi w określony sposób, niekiedy z racjonalizatorską inwencją. Przemysł (i związana nim maszynizacja) stały się tym samym jednym z ważniejszych czynników górnośląskiego etosu. Jednak mimo zagrożeń, jakie wiązały się z obecnością maszyn i pracą przy maszynach, ten etap umaszynowienia nie naruszał ludzkiej podmiotowości, ponieważ maszyna nie była jeszcze wówczas tak silnym konkurentem człowieka, jakim wydają się współczesne systemy technologiczne.

Słowa kluczowe:

Górny Śląsk, maszyna, industrializacja