Cyprian Kamil Norwid widziany oczami swoich “późnych wnuków”. Od odrzucenia do uznania. O stylach odbioru Vade-mecum
Abstrakt
Cyprian Kamil Norwid (1821-1883) uważany jest za ostatniego z czterech najważniejszych polskich poetów romantycznych. Historia recepcji tak jego spuścizny literackiej, jak i osiągnięć artystycznych obejmuje dziewiętnastowieczne odrzucenie jego twórczości zarówno przez krytyków, jak i czytelników. Był twórcą „niechcianym” i „mrocznym pisarzem”, poetą „niezrozumiałym”. Często dziś stawiane w badaniach norwidologicznych pytanie „Jaki Norwid?” wskazuje na zmienność modelu recepcji i sposobu lektury twórczości autora Vade-mecum. Poeta – niezwiązany do końca z żadną z epok literackich i niedający się jednoznacznie przypisać do wybranych nurtów polskiej ani europejskiej literatury – nie pozwala na jednoznaczne sklasyfikowanie. W pierwszej połowie dwudziestego wieku miały miejsce gorące dyskusje na temat znaczenia spuścizny Norwida. Zenon „Miriam” Przesmycki, który bezdyskusyjnie i trwale zapisał się w polskiej kulturze jako „odkrywca” poety, rozpoczął trwającą do dziś debatę nad walorami estetycznymi poezji Norwida. W najnowszych badaniach twórczość poetycka Norwida uznawana jest za dzieło wzorcowe dziewiętnastego stulecia, wykraczające jednak poza „jego epokę” w kanonie literatury zarówno polskiej, jak i europejskiej. Dziś Norwid określany jest jako jeden z najważniejszych polskich autorów, który w dziewiętnastym wieku położył podwaliny dla współczesnej poezji. Cykl Vade-mecum uznawany jest za dzieło prekursorskie, stanowiące zapowiedź współczesnej poezji – nie tylko polskiej, a badania nad twórczością poety stanowią dziś odrębną subdyscyplinę – norwidologię.
Słowa kluczowe:
literatura dziewiętnastego wieku, Cyprian Norwid, Vade-mecum, recepcja dzieła poetyckiego, krytyka i uznanie, tradycja i innowacjaBibliografia
Abriszewska, Paulina. “Cyprian Norwid i Zbigniew Herbert – o wspólnocie poetyckiego ideału.” In Cyprian Kamil Norwid – polskość, europejskość, uniwersalizm. Edited by Danuta Dąbrowska. Szczecin: Książnica Pomorska, 2006.
Abriszewska, Paulina. Literacka hermeneutyka Cypriana Norwida. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2012.
Adamiec, Marek. Oni i Norwid: Problemy odbioru twórczości Cypriana Norwida w latach 1840–1883. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.
Bilczewski, Tomasz. “‘Patch and diamond’”: Norwid, Hopkins and Their New Poetics.” Wielogłos: Pismo Wydziału Polonistyki UJ, no. 4 (26) (2015): 59–74.
Błoński, Jan. „Norwid wśród prawnuków”. Twórczość, no. 5 (1967): 67–94.
Borowiec, Anna. “Album Orbis” Cypriana Norwida jako księga sztukmistrza. Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2016.
Borowy, Wacław. O Norwidzie: Rozprawy i notatki. Warszawa: PIW, 1960.
Buś, Marek. Składanie pieśni: Z dziejów edytorstwa twórczości Cypriana Norwida. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1997.
Brajerska-Mazur, Agata. “A Starry Diamond.” Translated by Aleksandra Niemirycz. In: On Cyprian Norwid: Studies and Essays. Vol. 1. Edited by Agata Brajerska-Mazur and Edyta Chlebowska. Berlin: Peter Lang, 2019.
Brajerska-Mazur, Agata. “Bibliografia przekładów utworów Norwida na język angielski.” Studia Norwidiana 17–18 (1999–2000): 385–93.
Brajerska-Mazur, Agata. “Bibliografia przekładów utworów Norwida na język angielski II.” Studia Norwidiana, nos. 24–25 (2007): 387–91.
Brajerska-Mazur, Agata. “Ekwiwalencja i akceptowalność anglojęzycznych tłumaczeń utworów Norwida.” Studia Norwidiana, no. 40 (2022): 99–116.
Brajerska-Mazur, Agata. “Norwid’s Semantic Techniques in English Translation.” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego: Seria Filologiczna; Studia Anglica Resoviensia 2, no. 14 (2003): 107–18.
Brajerska-Mazur, Agata. O angielskich tłumaczeniach utworów Norwida. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2002.
Brajerska-Mazur, Agata. “O przekładzie na język angielski wierszy Norwida ‘Śmierć,’ ‘Do Zeszłej...,’ ‘Finis.’” Pamiętnik Literacki 97, no. 4 (2006): 229–37.
Brajerska-Mazur, Agata. “Polskość a europejskość Norwida w przekładzie na język angielski.” In Norwid – spotkania kultur. Edited by Piotr Chlebowski. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2015.
Brajerska-Mazur, Agata, and Patrick Corness. “Translating Cyprian Kamil Norwid’s: ‘Generalities’: A Case Study of Cooperation.” Sarmatian Review 34, no. 3 (2014): 1875–77.
Brajerska-Mazur, Agata, and Patrick Corness. “Translating Cyprian Kamil Norwid’s: ‘Generalities’: A Case Study of Cooperation; Part II,” Sarmatian Review 35, no. 1 (2015): 1900–1903.
Chlebowska, Edyta. Norwid sztukmistrz nieznany. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2013.
Chlebowski, Piotr. “Problem ustalenia podstawy krytycznego wydania Vade-mecum.” Pamiętnik Literacki, no. 3 (2021): 179–209.
Chlebowski, Piotr. Romantyczna silva rerum: O Norwidowym “Albumie Orbis.” Lublin: Wydawnictwo KUL, 2009.
Chlebowski, Piotr. Rzecz o wolności słowa. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2000.
Chlebowski, Piotr. “Wprowadzenie.” In Poeta i sztukmistrz: O twórczości poetyckiej i artystycznej Norwida. Edited by Piotr Chlebowski. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2007.
Cysewski, Kazimierz. “Uwagi o listach Cypriana Norwida.” Studia Norwidiana, nos. 3–4 (1985–1986): 131–52.
Dante, Alighieri. The Divine Comedy. Translated by J.G. Nichols. n.p.: Alma Classics, 2013.
Dąbrowska, Danuta, ed. Cyprian Kamil Norwid – polskość, europejskość, uniwersalizm. Szczecin: Książnica Pomorska, 2006.
Dunajski, Antoni. Najstarszy po Kościele obywatel. Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1996.
Dunajski, Antoni. Teologiczne czytanie Norwida. Pelplin: Wydawnictwo Diecezjalne, 1996.
Fert, Józef F. Norwid-poeta dialogu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982.
Fert, Józef F. Poeta sumienia: Rzecz o twórczości Norwida. Lublin: Wydawnictwo KUL, 1993.
Fert, Józef F. “Vade-mecum in the Perspective of Time: Topic Outline.” Studia Norwidiana 39, English Version (2021): 35–63.
Fert, Józef. “Wstęp.” In Norwid, Vade-mecum. Edited by Józef Fert, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk and Łódź: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich—Wydawnictwo, 1990.
Fert, Józef F. Życie Cypriana Norwida: Pamiątka dwusetnej rocznicy urodzin Poety; 1821–2021 Kielce and Warszawa: Pewne Wydawnictwo and Fundacja Museion Norwid, 2020.
Fiećko, Jerzy. “Czy Mickiewicz był ‘mistycznym politykiem’”? In Mickiewicz – wieszcz i przewodnik. Editedy by Andrzej Fabianowski and Ewa Hoffmann-Piotrowska. Warszawa: Wydawnictwa UW, 2019.
Fieguth, Rolf. “Poezja w fazie krytycznej: Cykl wierszy Cypriana Norwida Vade-mecum.” Translated by Jan Gotfryd. Studia Norwidiana, nos. 3–4, (1985–1986): 13–55.
Fik, Ignacy. Uwagi nad językiem Cypriana Norwida. Kraków: Skład Główny w Kasie im. Mianowskiego, 1930.
Gomulicki, Juliusz W. “Uwagi o poezji Cypriana Norwida.” In Cyprian Norwid, Pisma wybrane. Vol. 1, Wiersze. Warszawa: PIW, 1983.
Halkiewicz-Sojak, Grażyna. Byron w twórczości Norwida. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1994.
Halkiewicz-Sojak, Grażyna. Wobec tajemnicy i prawdy: O Norwidowskich obrazach “całości.” Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1998.
Inglot, Mieczysław. Cyprian Norwid. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1991.
Jarzyna, Anita. “Pragnienie miejsca bez brania z przestrzeni miejsca.” In Cyprian Kamil Norwid – polskość, europejskość, uniwersalizm. Edited by Danuta Dąbrowska. Szczecin: Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica, 2006.
Jastrun, Mieczysław. Gwiaździsty diament. Warszawa: PIW, 1971.
Junkiert, Maciej. Grecja i jej historia w twórczości Cypriana Norwida. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2012.
Karamucka, Magdalena. Antyczny Rzym Norwida. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2016.
Kasperski, Edward. Dyskursy romantyków: Norwid i inni. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra, 2003.
Kozłowska, Anna. “Problems with Norwid’s Utterances (Not Only) in Vade-mecum: Interpretative and Methodological Remarks.” Studia Norwidiana, no. 39, English Version (2021): 93–111.
Koźmian, Jan. “Poeta kapryśnej formy.” In Mieczysław Inglot, Cyprian Norwid. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1991.
Krasuska, Anna, and Wiesław Rzońca. Parnasizm francuski a poezja Cypriana Norwida. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2018.
Kuczera-Chachulska, Bernadetta. “Pierwszy i ostatni cykl polskiego romantyzmu: Komunikat.” In Literackie ogniwa: Norwid i inni; Prace ofiarowane prof. Grażynie Halkiewicz-Sojak. Edited by Paulina Abriszewska, Magdalena Kowalska, Dariusz Pniewski, and Radosław Sioma. Kraków: Instytut Literatury, 2023.
Kuik-Kalinowska, Adela. Cypriana Norwida “Czarne kwiaty” i “Białe kwiaty”: Konteksty – poetyka – idee; Studium monograficzne. Słupsk: Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Pedagogicznej, 2002.
Kuik-Kalinowska, Adela. Piórem i stylem: Norwidowskie toposy i techniki artystyczne. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2019.
Kulczycka-Saloni, Janina. Pozytywizm. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1971.
Kulczycka-Saloni, Janina, ed. Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu. Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 1985.
Lisiecka, Alicja. Norwid poeta historii. Londyn: Veritas, 1973.
Łapiński, Zdzisław. Norwid. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 1971.
Łapiński, Zdzisław. “Pieśń zwycięska: O ‘Fortepianie Szopena.’” Studia Norwidiana, nos. 12–13 (1994–1995): 137–55.
Maciejewski, Marian. “Literatura w świetle kerygmatu.” In Inspiracje religijne w literaturze. Edited by Alina Merdas. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1983.
Mackiewicz, Tomasz. “Vade-mecum Norwida jako ‘dzieło otwarte’”. In Genologia Norwida. Edited by Adela Kuik-Kalinowska. Słupsk: Pomorska Akademia Pedagogiczna, 2005.
Masłowski, Michał. “Miejsce Norwida w kulturze.” Studia Norwidiana 39 (2021): 5–36.
Melbechowska-Luty, Aleksandra. Sztukmistrz: Twórczość artystyczna i myśl o sztuce Cypriana Norwida. Warszawa: Neriton, 2001.
Merdas, Alina. Ocalony wieniec: Chrześcijaństwo Norwida na tle odrodzenia religijnego w porewolucyjnej Francji. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1995.
Mickiewicz, Adam. Ballads and Romances. Translated by Charles S. Kraszewski. London: Glagoslav Publications, 2022.
van Nieukerken, Arent. Ironiczny konceptyzm: Nowoczesna polska poezja metafizyczna w kontekście anglosaskiego modernizmu. Kraków: Universitas, 1998.
van Nieukerken, Arent. “Norwid europejski.” Studia Norwidiana, no. 11 (1993): 3–30.
van Nieukerken, Arent. Perspektywiczność sacrum: Szkice o Norwidowskim romantyzmie, Warszawa: Fundacja Centrum Międzynarodowych Badań Polonistycznych and Instytut Badań Literackich PAN, 2007.
van Nieukerken, Arent. “Vade-mecum and the Poeticization of Epistolography.” Studia Norwidiana, no. 39, English Version (2021): 65–91.
Niewczas, Łukasz, ed. Studia o “Vade-mecum” Norwida. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, 2024.
Norwid, Cyprian. “I: Vade-mecum.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “III: Socjalizm.” In Norwid, Vade-mecum. Edited by Józef Fert. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich—Wydawnictwo, 1990.
Norwid, Cyprian. “XI: The Pilgrim.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “XIII: Larva.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “XIV: Mercy.” in Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “XXVII: Mysticism.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “XLII: Ideas and Truth.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid Cyprian, “LXIII: Prac-czoło.” In Norwid, Vade-mecum. Edited by Józef Fert. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich—Wydawnictwo, 1990.
Norwid, Cyprian. “LXXX: Wielkie słowa.” In Norwid, Vade-mecum. Edited by Józef Fert. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich—Wydawnictwo, 1990.
Norwid Cyprian. “LXXXII: Death.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “XCV: Nerves.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “XCIX: Chopin’s Grand Piano.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “As Introduction (Generalities).” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. “Czasy.” In Norwid, Pisma wybrane. Vol. 1. Wiersze. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Warszawa: PIW, 1983.
Norwid, Cyprian. “Darkness.” In Norwid, Poems—Letters—Drawings. Translated by Jerzy Peterkiewicz, Christine Brooke-Rose, and Burns Singer. Manchester: Carcanet Press, 2000.
Norwid, Cyprian Kamil. “Finis.” In Norwid, Selected Poems. Translated by Adam Czerniawski. London: Anvil Press Poetry, 2004.
Norwid, Cyprian Kamil. “Memoriał o Młodej Emigracji.” In Cyprian N o r w i d, “Memoriał o Młodej Emigracji: W odpowiedzi na zapytanie Szanownego P. Gałęzowskiego”. In Cyprian Norwid, Pisma wybrane. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Vol. 4. Proza. Warszawa: PIW, 1983.
Norwid, Cyprian. “Pierścień Wielkiej Damy, czyli Ex-machina Durejko: Tragedia w trzech aktach.” In Norwid, Pisma wybrane. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Vol. 3. Dramaty. Warszawa: PIW, 1985.
Norwid, Cyprian. Pisma wszystkie. Vols. 1–14. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Warszawa: PIW, 1971–1976.
Norwid, Cyprian. Pisma zebrane. Edited by Zenon Przesmycki. Warszawa and Kraków: J. Mortkowicz, 1911.
Norwid, Cyprian. Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. Poezje: Poems. Translated by Adam Czerniawski. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986.
Norwid, Cyprian. “Posąg i obuwie.” In Norwid, Pisma wybrane. Vol. 1. Wiersze. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Warszawa: PIW, 1983.
Norwid, Cyprian. “Quidam.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. Selected Poems. Translated by Adam Czerniawski. London: Anvil Press Poetry 2004.
Norwid, Cyprian. “To Bem’s Memory—a Funeral Rhapsody.” In Norwid, Poems. Translated by Danuta Borchardt. New York: Archipelago Books, 2011.
Norwid, Cyprian. Vade-mecum. Edited by Józef Fert. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich—Wydawnictwo, 1990.
Norwid, Cyprian. Vade-mecum. Edited by Józef Fert. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 2003.
Norwid, Cyprian. Vade-mecum. Edited by Józef Fert. Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL, 2004.
Norwid, Cyprian. Vade-mecum. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Warszawa: PIW, 1962.
Norwid, Cyprian K. Vade-mecum. Edited by Kazimierz Sowiński. Tunbridge Wells: Oficyna Poetów i Malarzy, 1953.
Norwid, Cyprian. Vade-mecum. Translated by Christophe Jeżewski et al. Paris: Noir sur Blanc, 2004.
Norwid, Cyprian K. Vade-mecum: Gedichtzyklus. Translated by Peter Gehrisch. Leipzig: Leipziger Literaturverlag, 2017.
Norwid, Cyprian. Vade-mecum: Podobizna autografu. Edited by Wacław Borowy. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1947.
Norwid, Cyprian. Wëbróné wierzte. Translated by Ida Czajinô and Janusz Mamelsczi. Warszawa: Wydawnictwo Pewne, 2021.
Norwid, Cyprian. “Wierny portret.” In Norwid. Pisma wszystkie. Vol. 2. Wiersze, part 2. Edited by Juliusz W. Gomulicki. Warszawa: PIW, 1971.
[Norwid, Cyprian]. Wszystkie pisma Cypriana Norwida po dziś w całości lub fragmentach odszukane. Edited by Zenon Przesmycki. Warszawa: Zenon Przesmycki, 1937.
Plucińska, Dorota. Sentencjonalność w poezji i prozie Cypriana Norwida: O “Vade-mecum” i “trylogii włoskiej.”. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2005.
Przesmycki, Zenon. “Prospekt.” In Przesmycki, Wybór pism krytycznych. Edited by Ewa Korzeniewska. Vol. 2. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1967.
Puzynina, Jadwiga. Słowo Norwida. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990.
Puzynina, Jadwiga. „Język – interpretacja – przekład. Na materiale “Vade-mecum” tłumaczonego na język niemiecki przez Rolfa Fiegutha”, Studia Norwidiana, no. 11 (1993): 31–51.
Rzepczyński, Sławomir. O Norwidzie: Syntezy i zbliżenia. Słupsk: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pomorskiego, 2017.
Rzepczyński, Sławomir. Wokół nowel “włoskich” Norwida: Z zagadnień komunikacji literackiej. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1996.
Rzońca, Wiesław. “Cyprian Norwid wobec wieszczów romantycznych.” In Cyprian Kamil Norwid – polskość, europejskość, uniwersalizm. Edited by Danuta Dąbrowska. Szczecin: Książnica Pomorska, 2006.
Rzońca, Wiesław. Norwid a romantyzm polski. Warszawa: Wydawnictwo Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2005.
Rzońca, Wiesław. Norwid – poeta pisma: Próba dekonstrukcji dzieła. Warszawa: Semper, 1995.
Rzońca, Wiesław. Postmodernizm Norwida – na tle symbolizmu literackiego XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2013.
Samsel, Karol. Inwalida intencji: Studia o Norwidzie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2017.
Samsel, Karol. “Persona liryczna w wierszach Cypriana Norwida i Emily Dickinson.” Przegląd Humanistyczny, no. 4 (2017): 93–101.
Samsel, Karol. “Vade-mecum vis-à-vis the English-Language Poetry Cycles of the Second Half of the 19th century.” Studia Norwidiana, no. 39, English Version (2021): 112–34.
Sawicki, Stefan. “Drugie Amen Norwida.” In Wartość – Sacrum – Norwid: Studia i szkice aksjologicznoliterackie. Lublin: Wydawnictwo KUL, 1994.
Sawicki, Stefan. Norwida walka z formą. Warszawa: PIW, 1986.
Sawicki, Stefan. “Sacrum w badaniach literatury.” In Wartość – Sacrum – Norwid: Studia i szkice aksjologicznoliterackie. Lublin: Wydawnictwo KUL, 1994.
Skubalanka, Teresa. Mickiewicz, Słowacki, Norwid. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1997.
Stefanowska, Zofia. Norwidowski romantyzm. In Mieczysław Inglot, Cyprian Norwid. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1991.
Stefanowska, Zofia. Strona romantyków: Studia o Norwidzie. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, 1993.
Stróżewski, Władysław. “Chopin i Norwid.” In Stróżewski, Wokół piękna: Szkice z estetyki. Kraków: Universitas, 2002.
Studia Norwidiana. https://repozytorium.kul.pl/communities/276f19be-01d2-4efe-8a18-4485be137009.
Szturc, Włodzimierz. Archeologia wyobraźni: Studia o Słowackim i Norwidzie. Kraków: Universitas, 2001.
Śliwiński, Marian. Norwid wobec antyczno-średniowiecznej tradycji uniwersalizmu europejskiego. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1992.
Śniedziewski, Piotr. Mallarmé – Norwid: Milczenie i poetycki modernizm we Francji oraz w Polsce. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2008.
Tomkowski, Jan. Mój pozytywizm. Warszawa: Instytut Badań Literackich, 1993.
Trznadel, Jacek. Czytanie Norwida: Próby. Warszawa: PIW, 1978.
Witkowska, Alina. Mickiewicz: Słowo i czyn. Warszawa: PWN, 1986.
Woźniewska-Działak, Magdalena. Poematy narracyjne Cypriana Norwida: Konteksty literacko-kulturalne, estetyka, myśl. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014.
Wyka, Kazimierz. Cyprian Norwid: Poeta i sztukmistrz. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1948.
Ziołowicz, Agnieszka. “Paths of Virtue in Vade-mecum: Cyprian Norwid’s Poetic Aretology.” Studia Norwidiana, no. 39, English Version (2021): 5–34.
