Ethos rycerski w Polsce. Od średniowiecznego archetypu do współczesnej ikony popkultury

Urszula ŚWIDERSKA-WŁODARCZYK

Uniwersytet Zielonogórski , Polska
https://orcid.org/0000-0001-6419-0059


Abstrakt

Celem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawienie ewolucji – od średniowiecza do czasów współczesnych – polskiej odmiany ethosu rycerskiego. Ethos rycerski należy do wartości mocno zakorzenionych w kulturze polskiej. W wersji elitarnej, rycersko-szlacheckiej, a więc do osiemnastego wieku, stanowił on rodzaj trwałego systemu obyczajowo-aksjologicznego, porządkującego wszelkie przejawy życia. Dotyczył sfery osobistej i zbiorowej, prywatnej i publicznej. Funkcjonował w wymiarze symbolicznym i materialnym, w świecie wyobrażonym i rzeczywistym. Manifestował się zarówno w teoriach zawartych w kodeksach postępowania, jak i w praktyce. Łączył w sobie pierwiastki świeckie i religijne. Wyrażał się przez właściwą sobie etykę i estetykę życia codziennego i odświętnego. Z upływem czasu, zwłaszcza w okresach zagrożeń, ethos rycerski podlegał procesom demokratyzacji, stopniowo stając się dobrem ogółu. Obecnie należy do wartości powszechnych. W pamięci narodowej lokuje się bliżej stereotypów, mitów i fantazmatów niż ustaleń naukowych. Dotyczy zdarzeń nie tyle rzeczywistych, ile wyobrażonych. Jednocześnie, z uwagi na swoją atrakcyjność obyczajową i aksjologiczną, przenika do kultury popularnej. Staje się tym samym produktem o charakterze ludycznym i komercyjnym. Nadal jednak niesie z sobą treści jednoznacznie pozytywne.

Słowa kluczowe:

ethos rycerski, ewolucja aksjologiczna, elitaryzm, popkultura



Aleksandrowicz, Alina. “Etos rycerski czasów Księstwa Warszawskiego (na podstawie niepublikowanego traktatu A. J. Czartoryskiego).” Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. 62 (2007): 91–101.

Assmann, Jan. Pamięć kulturowa: Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w państwach starożytnych. Translated by Anna Kryczyńska-Pham. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008.

Bardach, Juliusz, Bogusław Leśnodorski, and Michał Pietrzak. Historia ustroju i prawa polskiego. Warszawa: PWN, 1994.

Bourdieu, Pierre. Dystynkcja: Społeczna krytyka władzy sądzenia. Translated by Piotr Biłos, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2022.

Bourdieu, Pierre. “The Forms of Capital.” In Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. Edited by John G. Richardson. New York: Greenwood, 1989.

Boziewicz, Władysław. Polski kodeks honorowy. Warszawa and Kraków: Nakład Księgarni J. Czerneckiego, 1919.

Czartoryski, Adam Kazimierz. Katechizm rycerski. Edited by Henryk Mościcki. Warszawa: Gebethner i Wolf, 1916.

Darmas, Marcin. Obywatel rycerz: Zarys socjologii filmu. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014.

Dębicki, Ludwik. “Z czasów Księstwa Warszawskiego.” In Puławy (1762–1830): Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie. Vol. 2. Edited by Ludwik Dębicki. Lwów: Nakład Księgarni Gubrynowicza i Schmidta, 1887.

Drąg, Katarzyna. “Rycerze pióra? Michał Bałucki dziennikarz o etosie dziennikarzy.” Zeszyty Prasoznawcze 58, no. 1 (221) (2015): 191–201.

Duby, George. Czasy katedr: Sztuka i społeczeństwo 980-1420. Translated by Krystyna Dolatowska, Warszawa: PIW, 1986.

Fredro, Andrzej, Maksymilian. Militarium, seu Axiomatum belli ad harmoniam togae accommodatorum libri duo / Kwestia wojskowa, czyli o prawidłach wojny i pokoju dwie księgi. Edited by Marek Tracz-Tryniecki. Translated by Jagoda Chmielewska and Bartłomiej Bodnarek. Warszawa and Łódź: Narodowe Centrum Kultury and Centrum Myśli Polityczno-Prawnej im. Alexisa de Tocqueville’a, 2015.

Goślicki, Wawrzyniec. O senatorze doskonałym księgi dwie. Edited by Mirosław Korolko. Translated by Tadeusz Bieńkowski. Kraków: Wydawnictwo Arcana, 2000.

Hołówko, Tadeusz. Oficer polski. Warszawa: Księgarnia E. Wende i S-ka, 1921.

Homer. Iliada, Translated by Ignacy Wieniewski. Kraków and Wrocław: Wydawnictwo Literackie, 1984.

Homer. Odyseja. Translated by Józef Wittlin. Warszawa: PIW, 1982.

Huizinga, Johan. Jesień średniowiecza. Vol. 1. Translated by Tadeusz Brzostowski. Warszawa: PIW, 1967.

Irzykowski, Karol. “Czyn i słowo.” In Irzykowski, “Czyn i słowo” oraz “Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności”; “Lemiesz i szpada przed sądem publicznym [w sprawie Stanisława Brzozowskiego]”; “Prolegomena do charakterologii.” Edited by Zofia Górzyna, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980.

Janion, Maria. Gorączka romantyczna. Warszawa: PIW, 1975.

Janion, Maria. Niesamowita Słowiańszczyzna: Fantazmaty literatury. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006.

Kicińska, Urszula. “‘Dzieł jego i odwag rycerskich [...] długo by wyliczać’: Wizerunek żołnierza w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku. In Ethos rycerski w kulturze: Tradycje i kontynuacje. Vol. 2. Edited by Teresa Banaś-Korniak and Beata Stuchlik-Surowiak. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017.

Kochanowski, Jan. “Satyr albo mąż dziki.” In Kochanowski, Dzieła polskie. Edited by Julian Krzyżanowski. Warszawa: PIW, 1980.

Kodeks honorowy żołnierza zawodowego Wojska Polskiego. Ministerstwo Obrony Narodowej. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Obrony Narodowej, no. 5 (2008), item 55.

Kostkiewiczowa, Teresa. Polski wiek świateł: Obszary swoistości. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002.

Kraszewski, Józef Ignacy. Bracia Zmartwychwstańcy. Vols. 1–3. Kraków: Spółka Wydawnicza Księgarzy w Warszawie, 1876.

Kraszewski, Józef Ignacy. Pogrobek. Kraków: Spółka Wydawnicza Księgarzy w Warszawie, 1880.

Kulczycka-Saloni, Janina. “Sienkiewicz i Prus.” Pamiętnik literacki 57, no. 3 (1966): 1–37.

Kulecka, Alicja. Patriotyzm, poświęcenie, jedność: Społeczeństwo 1863 roku w dokumentach powstania. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.

Kusiak, Franciszek. Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: PIW, 1992.

Mickiewicz, Adam. “O poezji romantycznej.” In Mickiewicz, Dzieła. Vol. 5. Proza artystyczna i pisma krytyczne. Warszawa: Czytelnik, 1997.

Mickiewicz, Adam. “Pan Tadeusz.” In Mickiewicz, Dzieła. Vol. 4. Edited by Konrad Górski. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1983.

Modrzewski, Andrzej. Frycz O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore. Edited by Mirosław Korolko. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2003.

Morawiec, Barbara Maria. “Najpoczytniejsi autorzy w 2022 roku – ranking.” Lustro Biblioteki, https://lustrobiblioteki.pl/2023/04/najpoczytniejsi-autorzy-w-2022-roku-ranking/.

Najder, Zdzisław. Etos rycerski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2016.

Niemcewicz, Julian Ursyn. Śpiewy historyczne. Edited by Zdzisław Libera. Warszawa: Wydawnictwo Książka, 1948.

Noga, Henryk, and Zbigniew Małodobry. “Etos policjanta a bezpieczeństwo społeczne.” Polonia Journal, nos. 5–6 (2017): 173–85.

Nowak-Dłużewski, Juliusz. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Czasy Zygmuntowskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1966.

Noworolska, Barbara. “Ethos rycerski w Trylogii: Spojrzenia.” Bibliotekarz Podlaski 32, no. 1 (2016): 129–42.

Ossowska, Maria. Ethos rycerski i jego odmiany. Warszawa: PWN, 1986.

Paprocki, Bartosz. Hetman. Edited by Kazimierz Józef Turowski. Sanok: Nakład i druk Karola Pollaka, 1856.

Peltz, Jarosław, and Wojciech Dudek, eds. Etos rycerski w Europie środkowej i wschodniej X–XV w. Zielona Góra: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1997.

Piątek, Marcin. “‘Cne lachy wszędy sława wiekopomna głosi’: Wartości rycerskie w świetle literatury okolicznościowej poświęconej bitwie chocimskiej 1621 roku.” Ethos rycerski w kulturze. Tradycje i kontynuacje. Vol. 2. Edited by Teresa Banaś-Korniak and Beata Stuchlik-Surowiak. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017.

Piwowarski, Juliusz. Ethos rycerski. Przyczynek do budowy kultury bezpieczeństwa policji. Kraków: Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron, 2014.

Rawski, Jakub. “Ethos rycerski w ‘Zawiszy Czarnym’ Juliusza Słowackiego.” In Ethos rycerski w kulturze: Tradycje i kontynuacje. Vol. 2. Edited by Teresa Banaś-Korniak and Beata Stuchlik-Surowiak. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017.

Rawski, Jakub. “Zawisza Czarny”: Niedokończony dramat Juliusza Słowackiego; Studium monograficzne. Głogów: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, 2021.

Ritzer, George. Mcdonaldyzacja społeczeństwa. Translated by Sławomir Magala, Warszawa: Muza, 1999.

Rostworowski, Marek, ed. Polaków portret własny. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1983.

Roszak, Maria. “Rycerze czarnego toru – wizerunek żużlowca-rycerza utrwalony w języku i twórczości kibiców.” Filologia Polska. Roczniki Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego 1 (2015): 131–41.

Russell, Bertrand. Human Society in Ethics and Politics. New York: Mentor, 1962.

Rybka, Ryszard, and Kamil Stepan. Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Tetragon, 2003.

Ryłko-Kurpiewska, Anna. “Rycerz w srebrnej zbroi i dama w opresji – o funkcjonowaniu elementów kultury rycerskiej w reklamach telewizyjnych.” In Ethos rycerski w historii, literaturze i kulturze. Vol. 1. Edited by Anna Ryłko-Kurpiewska and Magdalena Sacha. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2010.

Rzymowska, Luiza. “Sprawa honoru: Przemówienie Józefa Becka, wygłoszone 5 maja 1939 roku w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej, na tle zasad retoryki.” Oblicza Komunikacji 10 (2017): 23–56.

Sienkiewicz, Henryk. “Krzyżacy.” Vols. 1–2. In Sienkiewicz, Wybór pism. Vols. 3–4. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.

Sienkiewicz, Henryk. “Ogniem i mieczem.” Vols. 1–2. In Sienkiewicz, Wybór pism. Vols. 5–6. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.

Sienkiewicz, Henryk. “Pan Wołodyjowski.” In Sienkiewicz, Wybór pism. Vol. 10. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.

Sienkiewicz, Henryk. “Potop.” Vols. 1–3. In Sienkiewicz, Wybór pism. Vols. 7–9. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.

Sienkiewicz, Henryk. Rodzina Połanieckich. Warszawa: PIW, 1976.

Skarga, Barbara. Granice historyczności. Warszawa: PIW, 1989.

Słowacki, Juliusz. “Zawisza Czarny.” In Słowacki, Dzieła. Vol. 9. Dramaty. Edited by Zdzisław Libera. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1949.

Starowolski, Szymon. Wojownicy sarmaccy. Edited by Jerzy Starnawski, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.

Stasiak, Arkadiusz M. “‘Krew lać, życie łożyć i fortuny wszelakie”: Ewolucja relacji do ojczyzny w myśli staropolskiej”. Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 36, no. 2 (142) (2023): 233–45.

Stawecki, Piotr. “Rodowód i struktura społeczna korpusu oficerskiego Drugiej Rzeczypospolitej.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości, no. 23 (1981): 231–63.

Szafraniec, Jan, ed. Etos rycerski dla umocnienia ducha i wewnętrznej dyscypliny na użytek społeczny przedstawiony. Białystok: Wydawnictwo Buk, 2004.

Szyndler, Bartłomiej. Pojedynki. Warszawa: PWN, 1987.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. Autorytety parlamentarne: Wzory i wzorce osobowe w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2017.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. Homo militans: Rycerskie wzory i wzorce osobowe w średniowiecznej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018.

Świderska-Włodarczyk, Uraszula. Homo nobilis: Wzorzec szlachcica w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2017.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2001.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. Mentalność szlachty polskiej XV i XVI wieku. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 2003.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Szlachecki wzorzec żołnierza Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku (w świetle nowej definicji pisanej na użytek badań historycznych).” Kultura i Historia, no. 29 (2016): 137–58.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. Szlachta polska wobec Boga i ojczyzny. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 2001.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “The Contemporary Stereotype of the Polish Gentry and its Historical Conditions.” Vestnik of Saint Petersburg University. History 65, no. 2 (2020): 490–501.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “The Model of a Polish Diplomat and Its Evolution From the 16th to the 21st century, in the Context of Education, Axiology, Professionalism and Socialization.” Multidisciplinary Journal of School Education 11, no. 1 (21) (2022): 271–95.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec dyplomaty przełomu XVI i XVII wieku w świetle staropolskich poradników poselskich.” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace historyczne 143, no. 3 (2016): 537 55.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec osobowy oficera II Rzeczypospolitej.” Echa Przeszłości 23, no. 1 (2022): 113–26.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec osobowy oficera Polski Ludowej versus wzorzec osobowy oficera II Rzeczypospolitej: Studium porównawcze.” Roczniki Humanistyczne 72, no. 2 (2024): 83–100.

Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec urzędnika Rzeczypospolitej XVI i pierwszej połowy XVII wieku w świetle staropolskich zwierciadeł”. Przegląd Historyczny 107, no. 2 (2016): 171–97.

Tarnowski, Jan. Consilium rationis bellicae. Edited and translated by Tadeusz Marian Nowak. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987.

Teusz, Leszek. “Etos rycerski w szesnastowiecznych kazaniach na pogrzeby królów polskich.” Język – Szkoła – Religia 16 (2021): 199–215.

Ustawa z dnia 22 listopada 1952 r. o przysiędze wojskowej. Dziennik Ustaw, no. 46 (1952), item 310.

Zasady etyki i obyczaje żołnierzy zawodowych ludowego Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1983.

Ziontek, Artur. “Idea cnoty i listopadowego spełnienia w ‘Tęsknocie’ Maurycego Gosławskiego.” In Powstanie listopadowe 1830-1831: Dzieje – historiografia – pamięć. Edited by Tadeusz Skoczek. Warszawa: Muzeum Niepodległości, 2015.

Pobierz

Opublikowane
2025-06-30


ŚWIDERSKA-WŁODARCZYK, U. (2025). Ethos rycerski w Polsce. Od średniowiecznego archetypu do współczesnej ikony popkultury. Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL, 38(2), 270–293. https://doi.org/10.12887/38-2025-2-150-15

Urszula ŚWIDERSKA-WŁODARCZYK 
Uniwersytet Zielonogórski https://orcid.org/0000-0001-6419-0059



Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.