The Chivalric Ethos in Poland: From Its Medieval Archetype to Its Iconization in Modern Popular Culture
Urszula ŚWIDERSKA-WŁODARCZYK
University of Zielona Góra , Polandhttps://orcid.org/0000-0001-6419-0059
Abstract
The goal of the article is a synthetic presentation of the evolution of the Polish chivalric ethos from the Middle Ages to modernity. As such, the chivalric ethos is among the values which are most characteristic of Polish culture and most deeply rooted in it. In its elitist form, which was continued until the 18th century and typical of knights and noblemen, it provided the patterns of moral integrity and conduct which were applied in all sectors of life, personal as well as collective, private as well as public. The chivalric ethos was a status symbol, but it also demanded specific actions in specific situations; it permeated both the conceptual universe and real life. It was manifested in codes of behavior as well as in everyday practices. It incorporated both lay elements and religious motifs and conveyed its peculiar ethics and aesthetics in everyday life. In time, in particular in times of danger, the chivalric ethos became subject to processes of democratization, which resulted in its gradually becoming a public good. In modern culture, it belongs among universal values as part of the collective memory of the Poles. As such, it embodies numerous stereotypes, myths, and phantasms rather than results of the actual research on the subject, and not infrequently assumes the function of the lens through which imagined rather than actual events are seen. Simultaneously, due to its axiological and moral appeal, it penetrates popular culture, thus becoming a ludic activity and a commercial product, which, however, does not stop it from conveying unequivocally positive message.
Keywords:
chivalric ethos, axiological evolution, exclusivity, popular cultureReferences
Aleksandrowicz, Alina. “Etos rycerski czasów Księstwa Warszawskiego (na podstawie niepublikowanego traktatu A. J. Czartoryskiego).” Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. 62 (2007): 91–101.
Assmann, Jan. Pamięć kulturowa: Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w państwach starożytnych. Translated by Anna Kryczyńska-Pham. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008.
Bardach, Juliusz, Bogusław Leśnodorski, and Michał Pietrzak. Historia ustroju i prawa polskiego. Warszawa: PWN, 1994.
Bourdieu, Pierre. Dystynkcja: Społeczna krytyka władzy sądzenia. Translated by Piotr Biłos, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2022.
Bourdieu, Pierre. “The Forms of Capital.” In Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. Edited by John G. Richardson. New York: Greenwood, 1989.
Boziewicz, Władysław. Polski kodeks honorowy. Warszawa and Kraków: Nakład Księgarni J. Czerneckiego, 1919.
Czartoryski, Adam Kazimierz. Katechizm rycerski. Edited by Henryk Mościcki. Warszawa: Gebethner i Wolf, 1916.
Darmas, Marcin. Obywatel rycerz: Zarys socjologii filmu. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014.
Dębicki, Ludwik. “Z czasów Księstwa Warszawskiego.” In Puławy (1762–1830): Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie. Vol. 2. Edited by Ludwik Dębicki. Lwów: Nakład Księgarni Gubrynowicza i Schmidta, 1887.
Drąg, Katarzyna. “Rycerze pióra? Michał Bałucki dziennikarz o etosie dziennikarzy.” Zeszyty Prasoznawcze 58, no. 1 (221) (2015): 191–201.
Duby, George. Czasy katedr: Sztuka i społeczeństwo 980-1420. Translated by Krystyna Dolatowska, Warszawa: PIW, 1986.
Fredro, Andrzej, Maksymilian. Militarium, seu Axiomatum belli ad harmoniam togae accommodatorum libri duo / Kwestia wojskowa, czyli o prawidłach wojny i pokoju dwie księgi. Edited by Marek Tracz-Tryniecki. Translated by Jagoda Chmielewska and Bartłomiej Bodnarek. Warszawa and Łódź: Narodowe Centrum Kultury and Centrum Myśli Polityczno-Prawnej im. Alexisa de Tocqueville’a, 2015.
Goślicki, Wawrzyniec. O senatorze doskonałym księgi dwie. Edited by Mirosław Korolko. Translated by Tadeusz Bieńkowski. Kraków: Wydawnictwo Arcana, 2000.
Hołówko, Tadeusz. Oficer polski. Warszawa: Księgarnia E. Wende i S-ka, 1921.
Homer. Iliada, Translated by Ignacy Wieniewski. Kraków and Wrocław: Wydawnictwo Literackie, 1984.
Homer. Odyseja. Translated by Józef Wittlin. Warszawa: PIW, 1982.
Huizinga, Johan. Jesień średniowiecza. Vol. 1. Translated by Tadeusz Brzostowski. Warszawa: PIW, 1967.
Irzykowski, Karol. “Czyn i słowo.” In Irzykowski, “Czyn i słowo” oraz “Fryderyk Hebbel jako poeta konieczności”; “Lemiesz i szpada przed sądem publicznym [w sprawie Stanisława Brzozowskiego]”; “Prolegomena do charakterologii.” Edited by Zofia Górzyna, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1980.
Janion, Maria. Gorączka romantyczna. Warszawa: PIW, 1975.
Janion, Maria. Niesamowita Słowiańszczyzna: Fantazmaty literatury. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006.
Kicińska, Urszula. “‘Dzieł jego i odwag rycerskich [...] długo by wyliczać’: Wizerunek żołnierza w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku. In Ethos rycerski w kulturze: Tradycje i kontynuacje. Vol. 2. Edited by Teresa Banaś-Korniak and Beata Stuchlik-Surowiak. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017.
Kochanowski, Jan. “Satyr albo mąż dziki.” In Kochanowski, Dzieła polskie. Edited by Julian Krzyżanowski. Warszawa: PIW, 1980.
Kodeks honorowy żołnierza zawodowego Wojska Polskiego. Ministerstwo Obrony Narodowej. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Obrony Narodowej, no. 5 (2008), item 55.
Kostkiewiczowa, Teresa. Polski wiek świateł: Obszary swoistości. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002.
Kraszewski, Józef Ignacy. Bracia Zmartwychwstańcy. Vols. 1–3. Kraków: Spółka Wydawnicza Księgarzy w Warszawie, 1876.
Kraszewski, Józef Ignacy. Pogrobek. Kraków: Spółka Wydawnicza Księgarzy w Warszawie, 1880.
Kulczycka-Saloni, Janina. “Sienkiewicz i Prus.” Pamiętnik literacki 57, no. 3 (1966): 1–37.
Kulecka, Alicja. Patriotyzm, poświęcenie, jedność: Społeczeństwo 1863 roku w dokumentach powstania. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.
Kusiak, Franciszek. Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: PIW, 1992.
Mickiewicz, Adam. “O poezji romantycznej.” In Mickiewicz, Dzieła. Vol. 5. Proza artystyczna i pisma krytyczne. Warszawa: Czytelnik, 1997.
Mickiewicz, Adam. “Pan Tadeusz.” In Mickiewicz, Dzieła. Vol. 4. Edited by Konrad Górski. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1983.
Modrzewski, Andrzej. Frycz O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore. Edited by Mirosław Korolko. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie Filii Akademii Świętokrzyskiej, 2003.
Morawiec, Barbara Maria. “Najpoczytniejsi autorzy w 2022 roku – ranking.” Lustro Biblioteki, https://lustrobiblioteki.pl/2023/04/najpoczytniejsi-autorzy-w-2022-roku-ranking/.
Najder, Zdzisław. Etos rycerski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2016.
Niemcewicz, Julian Ursyn. Śpiewy historyczne. Edited by Zdzisław Libera. Warszawa: Wydawnictwo Książka, 1948.
Noga, Henryk, and Zbigniew Małodobry. “Etos policjanta a bezpieczeństwo społeczne.” Polonia Journal, nos. 5–6 (2017): 173–85.
Nowak-Dłużewski, Juliusz. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Czasy Zygmuntowskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1966.
Noworolska, Barbara. “Ethos rycerski w Trylogii: Spojrzenia.” Bibliotekarz Podlaski 32, no. 1 (2016): 129–42.
Ossowska, Maria. Ethos rycerski i jego odmiany. Warszawa: PWN, 1986.
Paprocki, Bartosz. Hetman. Edited by Kazimierz Józef Turowski. Sanok: Nakład i druk Karola Pollaka, 1856.
Peltz, Jarosław, and Wojciech Dudek, eds. Etos rycerski w Europie środkowej i wschodniej X–XV w. Zielona Góra: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1997.
Piątek, Marcin. “‘Cne lachy wszędy sława wiekopomna głosi’: Wartości rycerskie w świetle literatury okolicznościowej poświęconej bitwie chocimskiej 1621 roku.” Ethos rycerski w kulturze. Tradycje i kontynuacje. Vol. 2. Edited by Teresa Banaś-Korniak and Beata Stuchlik-Surowiak. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017.
Piwowarski, Juliusz. Ethos rycerski. Przyczynek do budowy kultury bezpieczeństwa policji. Kraków: Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron, 2014.
Rawski, Jakub. “Ethos rycerski w ‘Zawiszy Czarnym’ Juliusza Słowackiego.” In Ethos rycerski w kulturze: Tradycje i kontynuacje. Vol. 2. Edited by Teresa Banaś-Korniak and Beata Stuchlik-Surowiak. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2017.
Rawski, Jakub. “Zawisza Czarny”: Niedokończony dramat Juliusza Słowackiego; Studium monograficzne. Głogów: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, 2021.
Ritzer, George. Mcdonaldyzacja społeczeństwa. Translated by Sławomir Magala, Warszawa: Muza, 1999.
Rostworowski, Marek, ed. Polaków portret własny. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1983.
Roszak, Maria. “Rycerze czarnego toru – wizerunek żużlowca-rycerza utrwalony w języku i twórczości kibiców.” Filologia Polska. Roczniki Naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego 1 (2015): 131–41.
Russell, Bertrand. Human Society in Ethics and Politics. New York: Mentor, 1962.
Rybka, Ryszard, and Kamil Stepan. Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Tetragon, 2003.
Ryłko-Kurpiewska, Anna. “Rycerz w srebrnej zbroi i dama w opresji – o funkcjonowaniu elementów kultury rycerskiej w reklamach telewizyjnych.” In Ethos rycerski w historii, literaturze i kulturze. Vol. 1. Edited by Anna Ryłko-Kurpiewska and Magdalena Sacha. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2010.
Rzymowska, Luiza. “Sprawa honoru: Przemówienie Józefa Becka, wygłoszone 5 maja 1939 roku w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej, na tle zasad retoryki.” Oblicza Komunikacji 10 (2017): 23–56.
Sienkiewicz, Henryk. “Krzyżacy.” Vols. 1–2. In Sienkiewicz, Wybór pism. Vols. 3–4. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.
Sienkiewicz, Henryk. “Ogniem i mieczem.” Vols. 1–2. In Sienkiewicz, Wybór pism. Vols. 5–6. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.
Sienkiewicz, Henryk. “Pan Wołodyjowski.” In Sienkiewicz, Wybór pism. Vol. 10. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.
Sienkiewicz, Henryk. “Potop.” Vols. 1–3. In Sienkiewicz, Wybór pism. Vols. 7–9. Edited by Leon Kruczkowski. Warszawa: PIW, 1954.
Sienkiewicz, Henryk. Rodzina Połanieckich. Warszawa: PIW, 1976.
Skarga, Barbara. Granice historyczności. Warszawa: PIW, 1989.
Słowacki, Juliusz. “Zawisza Czarny.” In Słowacki, Dzieła. Vol. 9. Dramaty. Edited by Zdzisław Libera. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1949.
Starowolski, Szymon. Wojownicy sarmaccy. Edited by Jerzy Starnawski, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Stasiak, Arkadiusz M. “‘Krew lać, życie łożyć i fortuny wszelakie”: Ewolucja relacji do ojczyzny w myśli staropolskiej”. Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 36, no. 2 (142) (2023): 233–45.
Stawecki, Piotr. “Rodowód i struktura społeczna korpusu oficerskiego Drugiej Rzeczypospolitej.” Studia i Materiały do Historii Wojskowości, no. 23 (1981): 231–63.
Szafraniec, Jan, ed. Etos rycerski dla umocnienia ducha i wewnętrznej dyscypliny na użytek społeczny przedstawiony. Białystok: Wydawnictwo Buk, 2004.
Szyndler, Bartłomiej. Pojedynki. Warszawa: PWN, 1987.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. Autorytety parlamentarne: Wzory i wzorce osobowe w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2017.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. Homo militans: Rycerskie wzory i wzorce osobowe w średniowiecznej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018.
Świderska-Włodarczyk, Uraszula. Homo nobilis: Wzorzec szlachcica w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2017.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2001.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. Mentalność szlachty polskiej XV i XVI wieku. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 2003.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Szlachecki wzorzec żołnierza Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku (w świetle nowej definicji pisanej na użytek badań historycznych).” Kultura i Historia, no. 29 (2016): 137–58.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. Szlachta polska wobec Boga i ojczyzny. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 2001.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “The Contemporary Stereotype of the Polish Gentry and its Historical Conditions.” Vestnik of Saint Petersburg University. History 65, no. 2 (2020): 490–501.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “The Model of a Polish Diplomat and Its Evolution From the 16th to the 21st century, in the Context of Education, Axiology, Professionalism and Socialization.” Multidisciplinary Journal of School Education 11, no. 1 (21) (2022): 271–95.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec dyplomaty przełomu XVI i XVII wieku w świetle staropolskich poradników poselskich.” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace historyczne 143, no. 3 (2016): 537 55.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec osobowy oficera II Rzeczypospolitej.” Echa Przeszłości 23, no. 1 (2022): 113–26.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec osobowy oficera Polski Ludowej versus wzorzec osobowy oficera II Rzeczypospolitej: Studium porównawcze.” Roczniki Humanistyczne 72, no. 2 (2024): 83–100.
Świderska-Włodarczyk, Urszula. “Wzorzec urzędnika Rzeczypospolitej XVI i pierwszej połowy XVII wieku w świetle staropolskich zwierciadeł”. Przegląd Historyczny 107, no. 2 (2016): 171–97.
Tarnowski, Jan. Consilium rationis bellicae. Edited and translated by Tadeusz Marian Nowak. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987.
Teusz, Leszek. “Etos rycerski w szesnastowiecznych kazaniach na pogrzeby królów polskich.” Język – Szkoła – Religia 16 (2021): 199–215.
Ustawa z dnia 22 listopada 1952 r. o przysiędze wojskowej. Dziennik Ustaw, no. 46 (1952), item 310.
Zasady etyki i obyczaje żołnierzy zawodowych ludowego Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1983.
Ziontek, Artur. “Idea cnoty i listopadowego spełnienia w ‘Tęsknocie’ Maurycego Gosławskiego.” In Powstanie listopadowe 1830-1831: Dzieje – historiografia – pamięć. Edited by Tadeusz Skoczek. Warszawa: Muzeum Niepodległości, 2015.
