Sacrum w twórczości ateisty? O muzyce wokalno-instrumentalnej Szymona Laksa
Anna RUSIN
Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie, ul. św. Tomasza 43, 31-027 Kraków , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-6656-3509
Abstrakt
Jednym z dominujących wątków w twórczości Szymona Laksa (1901-1983) jest religijność. Literackie motywy sakralne można wyodrębnić w stworzonych przez kompozytora dwudziestu jeden pieśniach, dwunastu opracowaniach kolędowych i jednej operze. Fakt ten budzi zainteresowanie ze względu na ateistyczną postawę twórcy, którą można zrekonstruować na podstawie jego utworów literackich. Artykuł podejmuje zatem próbę pogodzenia tych przeciwstawnych tendencji w kontekście myśli francuskiego filozofa André Comte-Sponville’a. Z kolei kwestia muzyki „naznaczonej kontaktem z sacrum” pozostaje jednym z głównych nurtów badań prowadzonych w kręgu Krakowskiej Szkoły Teoretycznej przez Mieczysława Tomaszewskiego, Kingę Kiwałę, Agnieszkę Draus, Renatę Borowiecka, Reginę Chłopicką czy Krzysztofa Cyrana. Stworzony na podstawie prac tych badaczy aparat pojęciowo-metodologiczny pozwala wykazać możliwą obecność fenomenu sacrum w twórczości wokalno-instrumentalnej kompozytora. Przedstawione w artykule analizy przeprowadzone zostały w odniesieniu do klasyfikacji muzyki kręgu sakralnego, odmian świętości i muzycznego sacrum oraz syndromu muzyki sakralnej. W konsekwencji, wzorując się na strukturalistycznej myśli Algirdasa Greimasa, wyprowadzono funkcjonujący w niej model ukonstytuowania się „momentu epifanicznego”.
Słowa kluczowe:
Szymon Laks, muzyczne sacrum, duchowość ateistycznaBibliografia
BIBLIOGRAFIA / BIBLIOGRAPHY
Borowiecka, Renata. Twórczość religijna Pawła Łukaszewskiego: Muzyka jako wyraz zmysłu wiary artysty. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2019.
Buchner, Antoni. “Laks’ Eight Yiddish Folk Songs.” In Ania Vegry, Katarzyna Wasiak, Domique Horwitz, Simon Laks: Complete Works for Voice and Piano. EDA45, 2 compact discs, booklet. EDA Records 2021.
Chłopicka, Regina. Krzysztof Penderecki między sacrum a profanum. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2000.
Comte-Sponville, André. Duchowość ateistyczna: Wprowadzenie do duchowości bez Boga. Translated by Elżbieta Aduszkiewicz. Warszawa: Czarna Owca, 2022.
Cyran, Krzysztof. Drogowskazy i labirynty: Studia nad twórczością religijną kompozytorów polskich przełomu XX i XXI wieku. Kraków: Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie, 2023.
Draus, Agnieszka. Cykl sceniczny “Licht” Karlheinza Stockhausena: Muzyczny teatr świata. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2011.
Draus, Agnieszka. “Paradise Lost/Raj utracony: Sacra rappresentazione.” In Twórczość Krzysztofa Pendereckiego: Od genezy do rezonansu. Vol. 5. Czas dialogu z „odnalezioną przeszłością” 1976-1985. Edited by Mieczysław Tomaszewski and Teresa Malecka. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2013.
Eco, Umberto. “Korzenie Europy.” In Umberto Eco. Rakiem: Gorąca wojna i populizm mediów. Translated by Joanna Ugniewska-Dobrzańska. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2007.
Eliade, Mircea. Sacrum a profanum: O istocie sfery religijnej. Translated by Bogdan Baran. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 2008.
Eliade, Mircea. Sacrum i profanum. Translated by Robert Reszke. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1996.
Encyklopedia Muzyczna PWM, s. v. “Laks, Szymon” (by Zofia Helman). Polska Biblioteka Muzyczna. https://polskabibliotekamuzyczna.pl/encyklopedia/laks-szymon/.
Grimalt, Joan. Mapping Musical Signification. Cham: Springer, 2021.
Harders-Wuthenow, Frank. “Simon Laks and His Songs.” In In Ania Vegry, Katarzyna Wasiak, Domique Horwitz, Simon Laks: Complete Works for Voice and Piano. EDA45, 2 compact discs, booklet. EDA Records 2021.
Ingarden, Roman. “Wartości artystyczne i wartości estetyczne.” In Ingarden, Studia z estetyki. Vol. 3. Warszawa: PWN, 1970.
Kartezjusz. Rozprawa o metodzie dobrego powodowania swoim rozumem i szukania prawdy w naukach. Translated by Tadeusz Żeleński-Boy. Warszawa: PIW, 1952.
Kiwała, Kinga. “Elementy sakralne w wybranych utworach polskich kompozytorów współczesnych.” In Polska muzyka religijna – między epokami i kulturami. Edited by Krystyna Turek and Bogumiła Mika. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2006.
Kiwała, Kinga. “Muzyka i świętość: Rekonesans.” Ethos: Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 27, no. 1(2014): 195–213.
Kiwała, Kinga, Małgorzata Janicka-Słysz, Teresa Malecka, and Dominika Micał, eds. Re-Interpreting Music: Mieczysław Tomaszewski’s Krakow School of Music Theory; Studies – Syntheses – Constructs. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2022.
Konferencja Episkopatu Polski. Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o muzyce kościelnej, October, 14, 2017. Konferencja Episkopatu Polski. https://episkopat.pl/doc/226640.Instrukcja-Konferencji-Episkopatu-Polski-o-muzyce-koscielnej.
Laks, André. “O moim ojcu Szymonie Laksie.” Translated by Antoni Buchner. Dwutygodnik, no. 32(2010). Dwutygodnik, https://www.dwutygodnik.com/artykul/184-o-moim-ojcu-szymonie-laksie.html.
Laks, Szymon. Gry oświęcimskie. Oświęcim: Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka, 1998.
Laks, Szymon. Epizody… Epigramy… Epistoły… Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1976.
Laks, Szymon. Moja wojna o pokój. Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1983.
Laks, Szymon. O kulturze z cudzysłowem i bez. Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1983.
Laks, Szymon. „Szargam świętości”. Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1980.
Laks, Szymon. Taryfa ulgowa kosztuje drożej. Londyn: Oficyna Poetów i Malarzy, 1982.
Leibniz, Gottfried W. Teodycea: O dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła. Translated by Małgorzata Frankiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001.
Malecka, Teresa, and Kinga Kiwała, eds. Muzyka wobec poezji i nauczania Karola Wojtyły i Jana Pawła II: Inspiracje, interpretacje, prezentacje. Vols. 1-3. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 2011–2015.
Malecka, Teresa. “The Sacred in Henryk Mikołaj Górecki’s Oeuvre and the Greatness of John Paul II: Inspirations and Context.” Ethos: Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 37, no. 2 (2024): 199–217.
Malik, Jadwiga. “Wstęp.” In Szymon Laks, Krystyna Bednarczyk, and Czesław Bednarczyk. Korespondencja. Edited by Jadwiga Malik. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2018.
Mazur, M. Łukasz. “Chóralne wydania polskich kolęd na obczyźnie w czasach II wojny światowej.” Muzyka 67, no. 2 (2022): 91–112.
McCoy, M. Jane. “Szymon Laks: Trzy pieśni do wierszy Juliana Tuwima.” In Muzyka źle obecna. Edited by Krystyna Tarnawska-Kaczorowska. Vol. 1. Warszawa: Sekcja Muzykologów Związku Kompozytorów Polskich, 1989.
Nowak, Anna. “Powojenne pieśni Szymona Laksa: Motywacje – idee – tradycje.” In Muzyka źle obecna. Edited by Krystyna Tarnawska-Kaczorowska. Vol. 1. Warszawa: Sekcja Muzykologów Związku Kompozytorów Polskich, 1989.
Otto, Rudolf. Świętość. Translated by Bogdan Kupis. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968.
Pawłowska, Małgorzata. Muzyczne narracje o kochankach z Werony. Wprowadzenie do narratologii muzycznej, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2016.
Perz, Mirosław. “Interpretacje muzycznego ‘sacrum’ w kontekście polskiej tradycji.” In Współczesna polska religijna kultura muzyczna jako przedmiot badań. Edited by Bolesław Bartkowski, Stanisław Dąbek, and Antoni Zoła. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1992.
Piotrowska, Maria. “Muzyka i epifania (Fragmenty hermeneutyczne).” Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 34, no. 7 (1987): 19–32.
Pociej, Bohdan. “Czy możliwy jest w muzyce mistycyzm?” In Muzyka religijna w Polsce: Materiały i studia. Edited by Jerzy Pikulik. Vol. 10. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1988.
Poniatowska, Irena. “Laks – Szymulska: Przyczynek do dziejów przyjaźni artystycznej.” Ruch Muzyczny” 29, no. 9 (1985): 3–4.
“Sacrum i profanum w muzyce: Z profesorem Mieczysławem Tomaszewskim rozmawia Małgorzata Janicka-Słysz.” Maszkaron, no. 1 (2000): 3.
Skurzak, Joanna. Duchowość ateistyczna: Propozycja francuskiej filozofii religii. Warszawa: Liberi Libri, 2020.
Stróżewski, Władysław. “O możliwości sacrum w sztuce.” In Sacrum i sztuka. Edited by Nawojka Cieślińska. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1989.
Tomaszewski, Mieczysław. “‘Dedykacja’ Schumanna do słów Rückerta: Dźwiękowy ‘kształt miłości.’” In Mieczysław Tomaszewski. Od wyznania do wołania: Studia nad pieśnią romantyczną. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 1997.
Tomaszewski, Mieczysław. “Muzyka wobec sacrum: Próba rozeznania.” In Olivier Messiaen we wspomnieniach i w refleksji badawczej. Edited by Marta Szoka and Ryszard D. Golianek. Łódź: Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi, 2009.
Tomaszewski, Mieczysław. “Romantyczna pieśń religijna: od Credo po Confiteor.” In Mieczysław Tomaszewski. Od wyznania do wołania: Studia nad pieśnią romantyczną. Kraków: Akademia Muzyczna w Krakowie, 1997.
Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie, ul. św. Tomasza 43, 31-027 Kraków https://orcid.org/0000-0001-6656-3509
