Niewolnik i władca przedmiotów. Człowiek wobec rzeczy w prozie realistycznej

Aneta MAZUR

Abstrakt

Awans „rzeczy”, jaki nastąpił w literaturze doby realizmu, miał wiele przyczyn, między innymi naukowy światopogląd epoki i zainteresowanie materialnymi uwarunkowaniami egzystencji, rozszerzenie tematyki i werystyczną opisowość, obiektywizm i rzeczowość uszczegółowionej narracji. W rozległym kompleksie prozy realistycznej można przykładowo wyróżnić cztery sposoby czy modele funkcjonowania rzeczy: (1) rzecz w znaczeniu elementu boskiego i sensownego ładu świata, zgodnie jeszcze z tradycją metafizyczno-filozoficzną (np. przypadek biedermeierowskiej twórczości Adalberta Stiftera, gdzie „rzecz” jest terminem i pojęciem kluczowym, a pedantyczne katalogowanie przedmiotów swoistą obsesją narracji); (2) rzecz w funkcji symbolicznego rekwizytu świata przedstawionego (np. w niemieckim „realizmie poetyckim” Teodora Fontanego, gdzie przedmioty mapują i odzwierciedlają losy bohaterki); (3) rzecz w roli bytu alienującego się od ludzi i zdobywającego nad nimi przewagę (naturalistyczna wizja rzeczywistości – w łagodniejszej wersji – obecna jest np. w nowelistyce Czechowa, gdzie rzeczy bywają groteskowe lub uprzedmiotawiają człowieka); (4) rzecz jako byt fascynujący, występujący jako samodzielny bohater utworu, pozornie niezależny od świata ludzkiego, lecz w istocie powiązany z nim intymną relacją (np. w nowelach Elizy Orzeszkowej, Antoniego Czechowa i Giovanniego Vergi, gdzie topos lacrimae rerum – „łez rzeczy” – rejestruje społeczne i prywatne dramaty w dynamicznej dobie współczesności). W przeciwieństwie do dziewiętnastowiecznej antropologii, literatura tego stulecia czujnie rejestrowała sieć nieuniknionych związków człowieka z rzeczą, które konstytuują tożsamość ich obu.