Pamięć i dialog. Pomiędzy werdyktami historii a pułapką społecznych iluzji

Przemysław ROTENGRUBER

Abstrakt

Celem artykułu jest znalezienie formuły umożliwiającej wspólnocie politycznej konstruowanie własnej tożsamości dziejowej w sposób chroniący ją tyleż przed symboliczną presją wywieraną na nią przez inne wspólnoty pamięci, co utratą dystansu do własnych wspomnień. Osiągnięcie tak postawionego celu wymaga przezwyciężenia co najmniej dwóch przeszkód. Pierwszą z nich jest traktowanie historii jako „obiektywnego sprawozdawcy” wydarzeń przeszłych oraz „jedynego kompetentnego rozjemcy” w sporach o prawidłową interpretację tych wydarzeń. Iluzja, z którą mamy tu do czynienia, dotyczy nie tylko historii. Teza Émile’a Durkheima o poznawczej oczywistości faktów społecznych okazała się źródłem problemu, któremu historia stawia dziś czoła na równi z (innymi) naukami społecznymi. Drugą przeszkodę utrudniającą konstruowanie tożsamości historycznej stanowią stereotypy, urazy czy nawyki danej zbiorowości. Przeszkody tego rodzaju ugruntowane są w jej kulturze – tej samej kulturze, która wyposaża zbiorowość w umiejętność ich eliminowania. Rozwiązania zarysowanego w ten sposób problemu dostarcza dialog. W artykule wskazane zostały trzy jego zastosowania. Dialog jest warunkiem koniecznym osiągania przez wspólnotę porozumienia dotyczącego rozpamiętywanych przez nią wydarzeń, formułą umożliwiającą porównywanie jej wspomnień z danymi gromadzonymi przez historyków, a przede wszystkim wezwaniem do uczestnictwa w międzywspólnotowym procesie kształtowania i ochrony kultury pamięci.