Racjonalność deliberatywna

Robert PIŁAT

Abstrakt

W artykule bronię koncepcji głoszącej istnienie deliberatywnego rdzenia w obrębie podmiotu decyzji i działania. Koncepcja ta oparta jest zarówno na filozoficznej analizie, jak współczesnej teorii decyzji. Nowożytna tradycja filozoficzna wprowadziła pojęcie podmiotu (bardzo odmiennego od pojęcia podmiotu w filozofii dawnej) w celu rozwiązania problemu przypisywania osobie całej treści jej poznania, decyzji czy działania. To nowe pojęcie miało zagwarantować sprawczość i odpowiedzialność działającej osoby niezależnie od tego, co z zewnątrz determinuje jej działanie. Pojęcie podmiotu ma zatem charakter normatywny – wskazuje na to, jak osoba powinna myśleć od sobie, jeśli chce stosować wobec siebie pojęcia sprawczości i odpowiedzialności. Wielu współczesnych filozofów zgłasza zastrzeżenia do pojęcia podmiotu, uważając je za przesadne co do treści, oparte na nieuzasadnionych założeniach, a także podejrzane moralnie jako narzucające zbyt silne ograniczenia na ludzkie działanie, a tym samym pomniejszające ludzką wolności i autoekspresję. W artykule dyskutuję dwie niedawne książki polskich filozofów: Barbary Tuchańskiej i Szymona Wróbla, zmierzających do krytycznego ograniczenia roszczeń związanych z pojęciem racjonalnego, samowiednego podmiotu. W odpowiedzi proponuję prospektywne rozumienie podmiotu – w odniesieniu do nastawionego na przyszłość procesu podejmowania decyzji. Podmiot można tu rozumieć jako korelat pewnego systemu teoriodecyzyjnego, na który składają się uporządkowane zbiory preferencji i subiektywne oceny prawdopodobieństwa odpowiednich stanów rzeczy. Odwołuję się tu do tak zwanych subiektywistycznych teorii podejmowania decyzji (Franka Ramseya, Bruna de Finettiego, Leonarda Savage’a i Richarda Jeffreya). Teoria ta ma charakter formalny i z konieczności nie docenia rzeczywistych ograniczeń w ludzkim podejmowaniu decyzji. Dziś wiemy prawie na pewno, że nie porządkujemy logicznie własnych preferencji przed podjęciem decyzji. Tym niemniej uważam, że należy utrzymać ideę racjonalnej preferencji jako pewien rdzeń ludzkich decyzji i działania. Twierdzę również, że zorientowana na przyszłość i deliberatywna postawa stanowi właściwą domenę samowiedzy.