„Furia della figura” jako metafora „żywego płomienia miłości” w barokowej rzeźbie śląskiej

Adam ORGANISTY

Abstrakt

Tekst przypomina śląskie rzeźby barokowe w Kamieńcu Ząbkowickim (niem. Kamenz), w Henrykowie (Heinrichau) i w Ziębicach (Münsterberg). Pomimo różnic warsztatowych dzieła łączy zbliżony ładunek dramatyczny. W literaturze niemieckojęzycznej tłumaczono ich odrębność poprzez uwypuklenie szczególnej sytuacji kulturowej Śląska, podkreślając wpływ „ducha marzycielstwa” (Schwärmergeist), religijnego nastroju, noszącego w sobie elementy „bożego szaleństwa”. Krytykując tezy napiętnowane przedwojennymi paradygmatami, historycy sztuki rzeźby te zaliczają obecnie do „nurtu ekspresyjnego”. Określenie ich jako „ekspresyjnych” nie pozwala jednak nadal na odczytanie zastosowanych w nich układów formalnych jako nośników określonych znaczeń.

Figury henrykowskiego papieża czy św. Eustachego w Kamieńcu Ząbkowickim, ukazane w spiralnym skręcie ciała, odwołują się do „neomanierystycznych zasad kompozycji” (neomanieristische Kompositionsprinzipien), obecnych w sztuce przełomu XVII i XVIII stulecia. Wyobrażono w nich „formę najbardziej ruchliwą ze wszystkich” – formę trzepoczącego się płomienia (furia della figura). Żywy płomień miłości, opisywany przez św. Jana od Krzyża czy św. Teresę od Jezusa, przenika również „szkołę niebiańskiej filozofii” św. Bernarda z Clairvaux. Możliwe, że źródłem dla ekspresyjnych rzeźb śląskich była nie tylko Ekstaza św. Teresy z Avilà dłuta G.L. Berniniego, ale stanowiły je przede wszystkim teksty świętej karmelitanki. Dla jednego z najważniejszych teoretyków sztuki manieryzmu, G. P. Lomazza, „forma ognistego płomienia” (forma della fiamma del foco) była bowiem najlepszym sposobem wyobrażenia «porywczości postaci» (furia della figura), zakomponowanej „w formie serpentynowej piramidy [piramidale, serpentinata]”.