Gra przestrzeni. O strukturze i dynamice preindustrialnego miasta islamskiego

Maciej RAJEWSKI

Abstrakt

Celem artykułu jest ukazanie fizycznego opisu typowego preindustrialnego miasta muzułmańskiego. Opis taki mieści się w nurcie idealnotypologicznego ujmowania miasta, zapoczątkowanym przez Gideona Sjoberga w jego pracy The Preindustrial City, Past and Present. Podstawą zarysowania takiego modelu są między innymi prace takich badaczy miast islamu, jak Gustave E. von Grunebaum, Janet L. Abu-Lughod, Aidan Southall, Albert H. Hourani czy Richard G. Fox. Na początku zaprezentowana została struktura typowego miasta muzułmańskiego, którą tworzą: cytadela czy dzielnica rządowa, meczet piątkowy, odchodzący od niego targ miejski oraz dzielnice miejskie składające się z dużej liczby krętych i wąskich uliczek. Przedstawiono również cztery przyczyny zaistnienia tak dużej w porównaniu z europejskim miastem preindustrialnym liczby krętych wąskich uliczek. Oprócz elity miejskiej ważnym czynnikiem odpowiedzialnym za rozwój i utrzymanie porządku w mieście muzułmańskim była władza państwowa, mająca w większych miastach swoją siedzibę w cytadeli czy dzielnicy rządowej. W artykule przedstawiono – na przykładzie rządów mameluków w Egipcie i części miast Bliskiego Wschodu – wpływ tej władzy na rozwój i życie miasta. Ważnym aspektem dynamiki życia miejskiego jest pomiar upływu czasu, w wielu preindustrialnych miastach muzułmańskich regulowanego nawoływaniami muezina do modłów. Fakt ten – mimo znajomości wykorzystania zegarów mechanicznych – wskazywałby istnienie na terenie islamu mniej dynamicznej w porównaniu do miast europejskich, posługujących się zegarami mechanicznymi, organizacji gospodarki.