Czy Rzymianie uważali, że zaraza jest siłą wyższą?
Marek Sobczyk
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-1828-7914
Abstrakt
Sięgając po źródła jurydyczne i nieprawnicze, autor poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy Rzymianie uważali zarazę za siłę wyższą. Odpowiedź ta ma pewne znaczenie w dyskursie nad współczesną kwalifikacją prawną koronawirusa, ponieważ dostarcza argumentu natury historycznej, że epidemia stanowi siłę wyższą. Źródła nieprawnicze zdają się potwierdzać, że zaraza była siłą wyższą, na co pewien wpływ mogło mieć przekonanie, że pochodzi ona od bogów.
Źródła prawa, w tym te dotyczące bezpośrednio siły wyższej, w zasadzie na ten temat milczą. Zaraza nie była zatem typowym przykładem siły wyższej w ujęciu jurydycznym. Przyczyną tego milczenia mógł być wąski zakres zastosowania samej koncepcji siły wyższej. Reskrypt Dioklecjana z 290 r. dotyczący testamentu sporządzanego w okresie zarazy stanowi najważniejsze ze źródeł prawa potwierdzających tezę, że była uważana za siłę wyższą.
Słowa kluczowe:
zaraza, epidemia, siła wyższa, vis maior, casus maiorBibliografia
Ackermann E., Über das Testament zur Pestzeit, Archiv für die civilistische Praxis 1849, t. 32, z. 1.
Ankum J.A., Spruit J.E., w: Corpus Iuris Civilis. Tekst en Vertaling, red. J.E. Spruit i in., t. 8, Amsterdam 2007.
Bugaj E., Zaraza w świecie rzymskim w czasach Antoninów, w: Epidemie, klęski, wojny, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2008.
Brzozowski A., w: Kodeks cywilny, t. 1. Komentarz. Art. 1–449(10), red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020.
Brzozowski A., Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w dobie pandemii – o konieczności zastosowania nadzwyczajnych środków, Studia Prawa Prywatnego 2020, nr 2.
Castán Pérez-Gómez S., El peligro inminente de muerte como fundamento de formas testamentarias extraordinarias en el Derecho romano y en el Código Civil, w: Nuevas orientaciones del Derecho civil en Europa, red. M. Pereña Vicente, P. Delgado Martín, Madrid 2015.
Castán Pérez-Gómez S., Testar en tiempos de pandemia: antecedentes históricos y en la actualidad, Revista Internacional de Derecho Romano 2021, nr 26.
Cherchi A., L’indulgenza nel emergenza. Brevi note sul c.d. testamentum tempore pestis nel diritto romano, w: Emergenza e diritti tra presente e futuro, red. V. Corona, M.F. Cortesi, Napoli 2020.
Desanti L., Dominare la prassi. I rescritti dioclezianei in materia di successioni, w: Diocleziano: la frontiera giuridica dell’impero, red. W. Eck, S. Puliatti, Pavia 2018.
Díaz Bautista A., Conspectus Constitutionum Diocletiani, Madrid 2013.
Doll A., Von der vis maior zur höheren Gewalt. Geschichte und Dogmatik eines haftungsentlastenden Begriffs, Frankfurt am Main–Bern–New York–Paris 1989.
Ernst W., Wandlungen des „vis maior” – Begriffes in der Entwicklung der römischen Rechtswissenschaft, Index 1994, nr 22.
Exner A., Der Begriff der höheren Gewalt (vis maior) im römischen und heutigen Verkehrsrecht, Wien 1883 [Pojęcie siły wyższej (vis maior) w prawie komunikacyjnym rzymskim i współczesnym, przeł. J. Bassak, Warszawa 1919].
Gozalbes Cravioto E., García García I., En torno a la medicina romana, Hispania Antiqua 2009–2010, nr 33–34.
Gozalbes Cravioto E., García García I., La primera peste de los Antoninos (165–170). Una epidemia en la Roma imperial, Asclepio. Revista de Historia de la Medicina y de la Ciencia 2007, t. 59, nr 1, DOI: 10.3989/asclepio.2007.v59.i1.215. (Crossref)
Gozalbes Cravioto E., García García I., Una aproximación a las pestes y epidemias en la antigüedad,
Espacio, Tiempo y Forma, Serie II. Historia Antigua 2013, nr 26, DOI: 10.5944/ etfii.26.2013.13738.
Goldschmidt L., Das receptum nautarum, cauponum, stabulariorum. Eine geschichtlich-dogmatische Abhandlung, Zeitschrift für das gesammte Handelsrecht 1860, t. 3.
Gołaczyński J., Przedawnienie roszczeń majątkowych i terminy zawite w okresie po ogłoszeniu stanu epidemii związanej z Covid-19, Monitor Prawniczy 2020, nr 8, DOI: 10.32027/MOP.20.8.2.
Iwańska J., Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich, Seminare. Poszukiwania Naukowe 2011, t. 30. (Crossref)
Iwańska J., Przyczyny, zapobieganie i leczenie chorób epidemicznych w starożytnej Grecji i Rzymie, Seminare. Poszukiwania Naukowe 2010, t. 28. (Crossref)
Iwańska J., Znaczenie terminu epidemia w starożytnej literaturze grecko-rzymskiej. Próba analizy na wybranych przykładach, Seminare. Poszukiwania Naukowe 2014, t. 35. (Crossref)
Jungmeister C.A.W., w: Das Corpus Iuris Civilis ins Deutsche übersetzt, t. 5, red. C.E. Otto, B. Schilling, C.F.F. Sintetis, Leipzig 1832.
Kastelik-Smaza A., Epidemia Covid-19 jako siła wyższa w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Europejski Przegląd Sądowy 2020, nr 5. (Crossref)
Krüger P., Codex Iustinianus (editio maior), Berolini 1877.
Kursa S., Testator i formy testamentu w rzymskim prawie justyniańskim, Warszawa 2017.
Lanza C., Impedimenti del giudice. Alcuni modelli di “diritto classico”, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 1987, nr 29.
Marezoll L.G., Über die bei Testamentserrichtung zu beobachtende Einheit des Ortes, des Tages, der Zeit und des Rechtsactes, Zeitschrift für Civilrecht und Prozeß 1831, t. 4.
Mataczyński M., Saczywko M., w: Kodeks cywilny, t. 1. Komentarz. Art. 1–352, red. M. Gutowski, Warszawa 2018.
Mayer-Maly T., Höhere Gewalt: Falltypen und Begriffsbildung, w: Festschrift für Artur Steinwenter zum 70. Geburtstag, Graz–Köln 1958.
Mayer-Maly T., Vis maior, w: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, red. K. Ziegler, t. IXA, 1, Stuttgart 1961.
Mazzini I., La malattia conseguenza e metafora del peccato nel mondo antico, pagano e Cristiano, w: Cultura e promozione umana. La cura del cuerpo e dello spirito nell’antichità classica e nei primi secoli cristiani. Un magistero ancora attuale?, red. E. Dal Covolo, I. Gianetto, Troina 1998.
Muñoz Catalán E., Aplicación jurídica del Testamentum Tempore Pestis o testamento en caso de pandemia como la generada actualmente por el coronavirus, Foro. Revista De Ciencias
Jurídicas y Sociales, Nueva época 2020, t. 23, nr 1, DOI: 10.5209/foro.73999. (Crossref)
Panfil K., w: Kodeks cywilny, t. 3A. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2021.
Partyka A., Epidemia (covid-19) a tok postępowań cywilnych i sądowoadministracyjnych, Przegląd Prawa Publicznego 2020, nr 5.
Paura R., L’ermeneutica delle epidemie nel pensiero Cristiano e l’idea del Dio Punitore, Orbis Idearum 2020, t. 8, nr 1, DOI: 10.26106/Y90A-AR83.
Roosen J., Curtis D.R., Danger of Noncritical Use of Historical Plague Data, Emerging Infectious
Diseases 2018, t. 24, nr 1, DOI: 10.3201/eid2401.170477. (Crossref)
Scott S.P., The Civil Law, t. 13–14, Cincinnati 1932.
Siems H., Bemerkungen zu sunnis und morbus sonticus. Zum Problem des Fortwirkens des römischen Rechts im frühen Mittelalter, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte: Romanistische Abteilung 1986, t. 103, DOI: 10.7767/zrgra.1986.103.1.409. (Crossref)
Sitek B., Pestis Antonini. Reakcja Marka Antoniusza na globalną starożytną epidemię, Teka Komisji Prawniczej PAN – Oddział w Lublinie 2020, t. 13, nr 1, DOI: 10.32084/tekapr.2020.13.1-29.
Siwicka M., Człowiek w obliczu epidemii – relacja Tukidydesa i Prokopiusza z Cezarei, Vox Patrum 2021, t. 78. (Crossref)
Sobczyk M., „Klasyczne” teorie siły wyższej w ich współczesnym zastosowaniu, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2010, t. 19, z. 3.
Sobczyk M., Siła wyższa w rzymskim prawie prywatnym, Toruń 2005.
Stradomska-Balcerzyk K., Kształtowanie cywilnoprawnych stosunków zobowiązaniowych w świetle ustawodawstwa pandemicznego, Monitor Prawniczy 2020, nr 17.
Suder W., Et forte annus pestibus erat. Epidemie w Republice Rzymskiej, Wrocław 2007.
Suder W., Gniew bogów. Etiologia religijna epidemii w Republice Rzymskiej, Acta Universitatis Wratislaviensis No 3063, Prawo CCCV, Wrocław 2008.
Suder W., Uwagi na temat epidemiologii w świecie grecko-rzymskim do I w. p.n.e., Acta Universitatis Wratislaviensis No 3028, Classica Wratislaviensia, t. 28, Wrocław 2008.
Tellegen-Couperus O.E., Testamentary Succession in the Constitutions of Diocletian, Zutphen 1982.
The Codex of Justinian. A New Annotated Translation, with Parallel Latin and Greek Text. Based on a Translation by Justice Fred W. Blume, red. B.W. Fier, t. 2, Cambridge 2016.
Vinci M., Il testamento redatto in tempo di malattia contagiosa: radici romanistiche e letture attualizzanti, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 2020, t. 114.
Willems C., Zwischen Infektionsschutz und Schutz des Erblasserwillens: Das sogenannte testamentum tempore pestis conditum in C. 6, 23, 8 (290), Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 2021, t. 138, DOI: 10.1515/zrgr-2021-0019. (Crossref)
Wójcik M., Plaga Justyniana. Cesarstwo wobec epidemii, Zeszyty Prawnicze 2011, t. 11, nr 1, DOI: 10.21697/zp.2011.11.1.20. (Crossref)
Zelek M., w: Kodeks cywilny, t. 2. Komentarz. Art. 353–626, red. M. Gutowski, Warszawa 2019.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu https://orcid.org/0000-0002-1828-7914
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor oświadcza, że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza jakichkolwiek praw osobistych lub majątkowych osób trzecich oraz, że jego prawa autorskie do utworu nie są ograniczone w zakresie objętym umową podpisywaną z Wydawcą.
Autor publikacji przenosi nieodpłatnie na Wydawcę autorskie prawa majątkowe do składanego do publikacji Utworu (artykułu) bez ograniczeń czasowych i terytorialnych na następujących polach eksploatacji:
a) wytwarzanie, utrwalanie i zwielokrotnianie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
b) wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu, oraz rozpowszechnianie w postaci otwartego dostępu, zgodnie z treścią licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowa (zwanej również jako CC BY), dostępnej pod adresem: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.pl;
c) włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
d) opublikowanie na stronie internetowej czasopisma, publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, oraz publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
e) wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu lub innej sieci.
Przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu następuje nieodpłatnie, z chwilą podpisania umowy.
