Prawa auguralne i pontyfikalne w Noctes Atticae Aulusa Gelliusa
Jan Zabłocki
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-5956-9339
Abstrakt
W archaicznym zbiorze Noctes Atticae Aulusa Gelliusa znalazły się ‒ wśród wielu ciekawych wiadomości, z różnych dziedzin wiedzy z minionej przeszłości, także te traktowane przez współczesnych mu jako bezużyteczne lub trudne do zrozumienia ‒ nieliczne wzmianki poświęcone rzadko poruszanym zagadnieniom prawa auguralnego i pontyfikalnego. Dzięki Gelliusowi zachowały się fragmenty zaginionych dzieł różnych autorów, które dotyczą, kompetencji kapłanów i ich udziału w obrzędach sakralnych takich jak: auspicia, adrogatio, testamentum calatis comitiis, inaugurationes regum et pontificum, captio dziewcząt do służby świątyni Westy, formuła iusiurandum żołnierzy i te wygłaszane przez fecjałów związane z przygotowaniem do wojny.
Słowa kluczowe:
Aulus Gellius, Noctes Atticae, adrogatio , auspicia , flamen Dialis , iusiurandum, pomerium, testamentum, virgo VestalisBibliografia
Albanese B., Brevi studi di diritto romano (VIII). Sulle cause di diffisio diei in XII Tab. 2,2, Annali di Palermo 1995, t. 43.
Albanese B., Il ‘trinoctium’ del ‘flamen Dialis’, Studia et Documenta Historiae et Iuris 1969, t. 35.
Arces P., Note di tema sacrorum detestatio, Diritto@Storia 2006, z. 5, https://www.dirittoestoria.it/5/Tradizione-Romana/Arces-Detestatio-sacrorum.htm [dostęp: 3.03.2024 r.].
Astarita M.L., La cultura nelle ‘Noctes Atticae’, Catania 1993.
Beard M., North J., Price S., Religie Rzymu. Historia, tłum. z: Religion of Rome, t. 1. History, Cambridge 1998, rozdz. 1. Wczesny Rzym, tłum M. Baranowski; rozdz. 2. Triumf imperium i zmiana religijna, tłum. Ł. Smorowski; rozdz. 4. Miejsce religii. Rzym w okresie wczesnego Cesarstwa, tłum. L. Olszewski, Oświęcim 2017.
Bianchi E., Il ‘rex sacrorum’ a Roma e nell’Italia antica, wyd. 2, Milano 2017.
Bianchi E., La leggenda della fondazione di Roma: Fabio Pittore e la regina Amata, Mediterraneo antico 2011, t. 14, z. 1–2.
Bleicken J., Zum Begriff der römischen Amtsgewalt (‘auspicium’ ‒ ‘potestas’ ‒ ‘imperium’), Göttingen 1981.
Bona F., Osservazioni sull’acquisto delle ‘res hostium’ a seguito di ‘direptio’, Studia et Documenta Historiae et Iuris 1958, t. 24.
Botsford G.W., The Roman Assemblies. From Their Origin to the End of the Republic, New York 1909.
Carandini A., Il fuoco, sacro di Roma. Vesta, Romolo, Enea, Roma–Bari 2015.
Castello C., Il problema evolutivo della ‘adrogatio’, Studia et Documenta Historiae et Iuris 1967, t. 33.
Catalano P., Contributi allo studio del diritto augurale, Torino 1960.
D’Alessio R., La ‘cap(t)io’ of the vestal virgin, Seminarios Complutenses de Derecho Romano 2014, t. 27.
Daverio F., Sacrorum detestatio, Studia et Documenta Historiae et Iuris 1979, t. 45.
Di Vincenzo M., Diritti, poteri, conflitti. Strumenti giuridici per le tecniche decisionali nel diritto romano (pubblico e privato), Roma 2019, https://iris.uniroma1.it/retrieve/e383532c-3d41-15e8-e053-a505fe0a3de9/Tesi_dottorato_DiVincenzo.pdf [dostęp: 5.03.2024 r.].
Farrell J., The Distinction between ‘Comitia’ and ‘Concilium’, Athenaeum 1986, t. 64, z. 3–4.
Garofalo M., Il ‘flamen Dialis’ nelle Notti attiche. Premesse per uno studio sulla qualificazione giuridica delle membra del corpo umano, w: Aulo Gellio tra diritto e antiquaria, red. A. Atorino, G. Balestra, R. D’Alessio, Lecce 2023.
Guizzi F., Aspetti giuridici del sacerdozio romano. Il sacerdozio di Vesta, Napoli 1968.
Holford-Strevens L., Aulus Gellius. An Antonine Scholar and His Achievement, wyd. 2, Oxford 2005.
Impallomeni G., Sulla capacità degli esseri soprannaturali in diritto romano, w: G. Impallomeni, Scritti di diritto romano e di tradizione romanistica, Padova 1996.
Kunkel W., Herkunft und soziale Stellung der römischen Juristen, Weimar 1952.
Kuryłowicz M., Die ‘Adoptio’ im klassischen römischen Recht, Warszawa 1981.
Kuryłowicz M., Geneza i forma rzymskiej adopcji, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G 1975, t. 22.
Kuryłowicz M., Kontynuacja rodziny w państwie i prawie rzymskim okresu republiki, w: ‘Divina et humana’. Księga jubileuszowa w 65. rocznicę urodzin Księdza Profesora Henryka Misztala, red. A. Dębiński, W. Bar, P. Stanisz, Lublin 2001.
Kuryłowicz M., Rozwój historyczny rzymskiej adopcji, Studia Iuridica Lublinensia 2011, t. 16.
Kuryłowicz M., Ursprung und Form der römischen Adoption, w: M. Kuryłowicz, ‘Scripta minora selecta’. Ausgewählte Schriften zum römischen Recht, Lublin 2014.
Kübler B., s.v. Sacrorum detestatio, w: Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, t. 1A.2, Stuttgart 1920.
Leraczyk I., ‘Ius belli et pacis’ w republikańskim Rzymie, Lublin 2018.
Linderski J., The Augural Law, w: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, red. H. Temporini, W. Haase, Berlin–New York 1986.
Łuć I.A., ‘Boni et mali milites Romani’. Relacje między żołnierzami wojsk rzymskich wczesnego cesarstwa, Kraków 2010.
Magdelain A., Recherches sur l’ « imperium ». La loi curiate et les auspices d’investiture, Paris 1968.
Masi Doria C., Acque e templi nell’Urbe: uso e riti. Il caso della Vestale Tuccia, w: Il governo del territorio nell’esperienza storico-giuridica, red. P. Ferretti, M. Fiorentini, D. Rossi, Trieste 2017.
Milazzo F., Due tabù del ‘flamen Dialis’ e un’ipotesi sul ‘iurare in leges’, Index 2004, t. 32.
Miranda F., La femme dans le procés romain. Il ruolo della donna nel processo romano, Paris–Napoli 2018.
Mommsen Th., Römisches Staatsrecht, t. 1, Graz 1887 (Nachdruck 1952).
Myśliwiec H., s.v. Fabius Pictor, w: Słownik pisarzy antycznych, red. A. Świderkówna, Warszawa 1990.
Nicosia G., Il processo prrivato romano, t. 1. La regolamentazione decemvirale, Torino 1986.
Ochman K., Aulus Gellius ‒ Scriptor loculentissimus, w: Aulus Gellius. Noce attyckie, t. 1 (księgi 1–5), przeł. M. Bielewicz, Wrocław 2017.
Paladino I., ‘Fratres Arvales’. Storia di un collegio sacerdotale romano, Roma 1988.
Paoli J., Le testament calatis comitiis et l’adrogation d’Octave, w: Studi in onore di Emilio Betti, t. 3, Milano 1962.
Peppe L., ‘Civis Romana’. Forme giuridiche e modelli sociali dell’appartenenza e dell’identità femminili in Roma antica, Lecce 2016.
Peppe L., Note sulla risalenza del cd. ‘anulus pronubus’, Iura 1993, t. 44.
Pina Polo F., Las contiones civiles y militares en Roma, Zaragoza 1989.
Ramon A., I beni degli dei considerazioni sul regime giuridico delle ‘res sacrae’ e ‘religiosae’, Milano 2016/2017, https://air.unimi.it/retrieve/handle/2434/472146/774385/phd_unimi_R10178.pdf [dostęp: 3.03.2024 r.].
Rich J., The Fetiales and Roman International Relations, w: Priests and State in the Roman World, red. J.H. Richardson, F. Santangelo, Stuttgart 2011.
Rotondi G., Leges publicae populi Romani, Milano 1912.
Sacchi O., Il privilegio dell’esenzione dalla tutela per le vestali (Gai. 1.145). Elementi per una datazione tra innovazioni legislative ed elaborazione giurisprudenziale, Revue internationale des droits de l’Antiquité 2003, t. 50.
Scherillo G., Appunti sul testamento ‘in procinctu’ nel diritto romano, w: Scritti in memoria di Antonino Giuffrè, t. 1, Milano 1967 oraz w: Scritti giuridici, t. 2.1. Studi di diritto romano, Milano 1995.
Schulz F., Geschichte der römischen Rechtswissenschaft, Weimar 1961.
Schulz F., History of Roman Legal Science, Oxford 1946.
Seelentag A.M., ‘Ius pontificium cum iure civili coniunctum’. Das Recht der Arrogation in klassischer Zeit, Tübingen 2014.
Stevenson A.J., Gellius and The Roman Antiquarian Tradition, w: The Worlds of Aulus Gellius, red. L. Holford-Strevens, A. Vardi, Oxford 2004.
Škevin P., Vestalke, Rijeka 2016.
Tarwacka A., Czym jest adopcja, czym natomiast jest adrogacja oraz na ile różnią się one między sobą; a także − jakie i jakiego rodzaju są słowa tego, kto stawia przed ludem wniosek dotyczący adrogowania dzieci. Aulus Gellius ‘Noce Attyckie’ 5,19. Tekst − tłumaczenie −
komentarz, Zeszyty Prawnicze 2014, z. 14.3.
Tarwacka A., Czym jest ‘pomerium’. Aulus Gellius, ‘Noce Attyckie’ 13,14. Tekst − tłumaczenie − komentarz, Zeszyty Prawnicze 2012, z. 12.1.
Tarwacka A., Czym są zgromadzenia kalarne, czym kurialne, czym centurialne, czym trybusowe, czym wiec; oraz podobne sprawy z tym związane. Aulus Gellius, ‘Noce Attyckie’ 15,27. Tekst − tłumaczenie − komentarz, Zeszyty Prawnicze 2014, z. 14.1.
Tarwacka A., Prawne aspekty urzędu cenzora w starożytnym Rzymie, Warszawa 2012.
Tarwacka A., Słowa z księgi Messali augura, w których uczy, kim są niżsi urzędnicy oraz że konsulowie i pretorzy są kolegami, a także o innych sprawach dotyczących auspicjów. Aulus Gellius, ‘Noce attyckie’ 13,15. Tekst − tłumaczenie − komentarz, Zeszyty Prawnicze 2022, z. 22.2.
Tarwacka A., Według jakiego obrzędu i jakimi słowami fecjał ludu rzymskiego zwykł wypowiadać wojnę tym, z którymi lud rzymski nakazał, aby była wojna; jak również w jakich słowach składano przysięgę o karaniu kradzieży wojskowych oraz aby zaciągnięci żołnierze
do wyznaczonego dnia stawili się w określonym miejscu. Aulus Gellius, ‘Noce Attyckie’ 16,4. Tekst − tłumaczenie − komentarz, Zeszyty Prawnicze 2022, z. 22.1.
Tarwacka A., W jakim wieku, z jakiej rodziny i według jakiego rytuału dziewica westalska jest zabierana przez przewodniczącego kolegium pontyfików. Aulus Gellius, ‘Noce attyckie’ 1,12. Tekst − tłumaczenie − komentarz, Zeszyty Prawnicze 2021, z. 21.3.
Taylor L.R., Roman Voting Assemblies. From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar, Ann Arbor 1966.
Volterra E., La nozione dell’adoptio e dell’arrogatio secondo i giuristi romani del II e del III secolo d.C., Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 1966, t. 69 oraz w: Scritti giuridici, t. 2. Famiglia e successioni, red. M. Talamanca, Napoli 1991.
Wenger L., Die Quellen des römischen Rechts, Wien 1953.
Wissowa G., Religion und Kultus der Römer, wyd. 2, München 1912.
Zabłocka M., ‘Adrogatio’ Nerona przez Klaudiusza w świetle ówczesnego ustawodawstwa, Prawo Kanoniczne 1985, t. 28, nr 1–2.
Zabłocka M., Początki adrogacji niedojrzałych w prawie rzymskim, Zeszyty Prawnicze 2019, z. 19.1.
Zabłocki J., ‘Adrogatio’ in Roman Law, w: J. Zabłocki, Scripta Gelliana, Warszawa 2020.
Zabłocki J., ‘Adrogatio’ w prawie rzymskim, w: W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, red. M. Kosek, J. Słyk, Warszawa 2008.
Zabłocki J., Appunti sulla ‘sacrorum detestatio’, w: J. Zabłocki, Scripta Gelliana, Warszawa 2020.
Zabłocki J., Appunti sulla ‘sacrorum detestatio’, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 1989–1990, t. 92–93.
Zabłocki J., Appunti sul ‘testamentum mulieris’ in etá arcaica, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 1991/1992, t. 94–95.
Zabłocki J., Appunti sul ‘testamentum mulieris’ in etá arcaica, w: J. Zabłocki, Scripta Gelliana, Warszawa 2020.
Zabłocki J., Il concetto di ‘mater familias’ in caso di arrogazione, w: ‘Mater familias’. Scritti romanistici per Maria Zabłocka, red. Z. Benincasa, J. Urbanik, Warszawa 2016.
Zabłocki J., ‘Furtum’ in the Light of Aulus Gellius’s ‘Noctes Atticae’, w: J. Zabłocki, Scripta Gelliana, Warszawa 2020.
Zabłocki J., ‘Furtum’ w świetle „Nocy attyckich” Aulusa Gelliusa, w: Przemoc w świecie starożytnym. Źródła – struktura – interpretacje, red. D. Słapek, I. Łuć, Lublin 2017.
Zabłocki J., Kompetencje ‘patres familias’ i zgromadzeń ludowych w sprawach rodziny w świetle ‘Noctes Atticae’ Aulusa Gelliusa, Warszawa 1990.
Zabłocki J., Le più antiche formae del testamento, w: ‘Ius Romanum Schola Sapientiae’. Pocta Petrovi Blahovi k 70. narodeninám, Trnava 2009.
Zabłocki J., O rytuałach flamina i flaminki Jowisza oraz słowa przytoczone z edyktu pretora, w którym oświadcza, że nie będzie zmuszał ani dziewic Westy, ani flamina Jowisza do przysięgania. Aulus Gellius, ‘Noce Attyckie’ 10,15. Tekst − tłumaczenie − komentarz, Zeszyty
Prawnicze 2023, z. 23.3.
Zabłocki J., ‘Sacrorum detestatio’ w prawie rzymskim, Prawo Kanoniczne 1986, t. 29, nr 1–2.
Zabłocki J., Si morbus aevitasve vitium escit, Prawo Kanoniczne 1994, t. 37, nr 3–4.
Zabłocki J., Testamentum mulieris calatis comitiis, w: ‘Perpauca terrena’ blande honori dedicata. Pocta Petrovi Blahovi k nedožitým 80. narodeninám, red. V. Vladár, Trnava 2019.
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie https://orcid.org/0000-0001-5956-9339
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor oświadcza, że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza jakichkolwiek praw osobistych lub majątkowych osób trzecich oraz, że jego prawa autorskie do utworu nie są ograniczone w zakresie objętym umową podpisywaną z Wydawcą.
Autor publikacji przenosi nieodpłatnie na Wydawcę autorskie prawa majątkowe do składanego do publikacji Utworu (artykułu) bez ograniczeń czasowych i terytorialnych na następujących polach eksploatacji:
a) wytwarzanie, utrwalanie i zwielokrotnianie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
b) wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu, oraz rozpowszechnianie w postaci otwartego dostępu, zgodnie z treścią licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowa (zwanej również jako CC BY), dostępnej pod adresem: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.pl;
c) włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
d) opublikowanie na stronie internetowej czasopisma, publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, oraz publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
e) wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu lub innej sieci.
Przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu następuje nieodpłatnie, z chwilą podpisania umowy.
