Ne eat iudex ultra petita partium od prawa rzymskiego do czasów współczesnych. Uwagi na tle polskiego procesu cywilnego
Agnieszka Laskowska-Hulisz
Abstrakt
Zasada ne eat iudex ultra petita partium, czyli niech nie wychodzi sędzia ponad żądania stron ujmowana jest współcześnie jako zakaz orzekania przez sąd ponad żądanie. Zasada ta nie znajduje dosłownego potwierdzenia w tekstach prawa rzymskiego. Pochodzi ona z późniejszych opracowań nawiązujących do tego prawa. W prawie współczesnym sentencja ta jest wyrazem jednej z podstawowych i zarazem najważniejszych zasad orzekania oraz gwarancją realizacji w procesie cywilnym zasady dyspozycyjności. Zasada ta bowiem wskazuje na to, że uprawnienie do wszczęcia procesu cywilnego oraz do wyznaczenia granic poszukiwanej ochrony prawnej przysługuje uprawnionemu podmiotowi. Co z kolei wyraża się w tym, że sąd nie może wszcząć procesu bez wniosku (pozwu) strony, nie może orzekać co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem ani zasądzać ponad żądanie. W celu omówienia tytułowego zagadnienia w artykule przybliżono w pierwszej kolejności genezę tej zasady, następnie ewolucję historycznoprawna polskiej regulacji prawnej odnoszącej się do tej zasady, aby w końcu krótko przedstawić kształt, jaki tej zasadzie nadał ustawodawca polski w kodeksie postępowania cywilnego.
Słowa kluczowe:
postępowanie rozpoznawcze, żądanie, okoliczności faktyczne, zakres orzekania, zasady orzekaniaBibliografia
Wykaz literatury
Berutowicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1978.
Broniewicz W., recenzja pracy K. Piaseckiego, Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981, Pal. 1982, nr 6-7.
Ereciński T., Orzekanie ponad żądanie w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (kilka uwag na tle art. 321 § 2 k.p.c.), w: Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004.
Ereciński T., Weitz K., Efektywność ochrony prawnej udzielanej przez sądy w Polsce, PS 2005, nr 10.
Ignatowicz J., Ochrona posiadania, Warszawa 1963.
Jodłowski J., Z zagadnień polskiego procesu cywilnego, Warszawa 1961,
Korzan K. Orzeczenia konstytutywne w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972.
Mańkowski W., Projekt działu polskiej procedury cywilnej o wyrzeczeniach sądowych, w: Polska procedura cywilna. Projekty referatów z uzasadnieniem. Przedruk wyczerpanych druków z r. 1921 i 1923. Tom I, Warszawa 1928.
Krajewski J., Odrębności postępowania posesoryjnego, NP 1961, nr 2.
Kunicki A., Wyrokowanie w sprawach posesoryjnych, NP 1962, nr 12.
Kupiszewski H., Znaczenie prawa rzymskiego dla współczesności, PiP 1981, z. 8.
Kupiszewski H. Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988.
Kuryłowicz M., Rzymskie sentencje prawnicze o człowieku, sprawiedliwości i prawie, Palestra 1988, nr 7.
Łętowska E., glosa do wyroku SN z 18 marca 2005 r., II CK 556/04, PiP 2005, z. 10.
Łętowska E., glosa do wyroku SN z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, PPC 2012, nr 4.
Manowska M., Postępowania odrębne w procesie cywilnym, Warszawa 2010.
Markiewicz K., w: Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Art. 1-366, pod red. A. Marciniaka, K.. Piaseckiego, Warszawa 2016.
Misztal-Konecka J., Zakaz wyrokowania ponad żądnie strony("Ne eat iudex ultra petita partium") - Rzymski tradycje i współczesne regulacje polskiego procesowego prawa cywilnego, Zeszyty Prawnicze 12.4/2012.
Osowy P., Roszczenie posesoryjne na przykładzie powództwa o wstrzymanie budowy - spójność uregulowań k.c. i k.p.c. (zagadnienia proceduralne), Rejent 2002, nr 4.
Osowy P., Pełczyński P., Sądowa ochrona posiadania - zagadnienia spójności uregulowań kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego, PS 2001, nr 6.
Piasecki K., Orzekanie ponad żądanie w procesie cywilnym, Warszawa 1975.
Piasecki K., Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981.
Piasecki K., Zasady orzekania, w: System prawa procesowego cywilnego. Postępowanie rozpoznawcze przed sądami pierwszej instancji. Tom II, pod red. Z. Resicha, red. naczelny W. Berutowicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987.
Pogonowski P., Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005.
Ruta D., Merytoryczna obrona pozwanego w postępowaniu w sprawach o naruszenie posiadania, Pal. 2012, nr 5-6.
Siedlecki W., Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, Warszawa 1957.
Siedlecki W., Zasady orzekania w postępowaniu cywilnym, NP 1965, nr 6.
Stelmachowski A., Istota i funkcja posiadania, Warszawa 1958.
Struzik A., Da mihi factum dabo tibi ius, w: Aurea Praxis Aurea Theoria. Księga pamiątkowa ku czci profesora Tadeusza Erecińskiego, pod red. J. Gudowskiego, K. Weitza, tom I, Warszawa 2011.
Telenga P., w: Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Art. 1-729, pod red. A. Jakubeckiego, Warszawa 2017.
Weitz K., Związanie sądu granicami żądania w procesie cywilnym, w: Aurea Praxis Aurea Theoria. Księga pamiątkowa ku czci profesora Tadeusza Erecińskiego, pod red. J. Gudowskiego, K. Weitza, tom I, Warszawa 2011.
Wołodkiewicz W., Tradycja prawa rzymskiego we współczesnym prawie cywilnym, Palestra 1987, nr 10-11.
Wołodkiewicz W., Czy prawo rzymskie przestało istnieć?, Palestra 1999, nr 9-10.
Wołodkiewicz W., Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej, Warszawa 2009.
Wołodkiewicz W. w: Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2011.
Wołodkiewicz W., Zabłocka M., Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1995.
Wykaz orzeczeń
Wyrok SN z dnia 2 maja 1957 r., II CR 305/57, OSNC 1958, nr 3, poz. 72.
Wyrok SN z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN 252/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 152.
Wyrok SN z dnia 13 marca 2002 r., III CKN 568/99, niepubl.
Wyrok SN z dnia 28 lutego 2002, III CKN 182/01, niepubl.
Wyrok SN z dnia 12 lutego 2002 r. I CKN 902/99, niepubl.
Wyrok SN z dnia 6 grudnia 2006 r., IV CSK 269/06, niepubl.
Wyrok SN z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 524/07, niepubl.
Wyrok SN z dnia 9 maja 2008 r., III CSK 17/08, niepubl.
Wyrok SN z dnia 16 września 2009 r., II CSK 189/09, nieubl.
Wyrok SN z dnia 14 stycznia 2009 r., IV CSK 385/08, niepubl.
Wyrok SN z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, niepubl.
Wyrok SN z dnia 19 marca 2015 r., IV CSK 368/14, niepubl.
Wykaz aktów prawnych
1. Kodeks postępowania cywilnego, który został ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930 r., z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r. (Dz. U. RP z 1930 r. Nr 83, poz. 651). Osobno opracowano tekst prawa egzekucyjnego, który został ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 27 października 1932 r. jako prawo o sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 grudnia 1932 r. ogłoszono jednolity tekst k.p.c., łączący obie części kodeksu (Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934 ze zm.), który wprowadzał też nową numerację przepisów.
2. Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 1950 r. o ogłoszeniu tekstu jednolitego kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. (Dz. U. z dnia 30 listopada 1950 r. Nr 43, poz. 394; sprost.: Dz. U. z 1950 r. Nr 53, poz. 489 ze zm.).
3. Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych, Dz. U. z 1950 r. Nr 38, poz. 349 .
4. Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 1990 r. Nr 55, poz. 318.
5. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2004 r. Nr 172, poz. 1804.
6. Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 1985 r. Nr 20, poz. 86.
7. Ustawa z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U. 1996 r. Nr 24, poz. 110.
8. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2004 r. Nr 172, poz. 1804.
9. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, tekst jednolity z 2016 r., poz. 1822 ze zm.
10. Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, tekst jednolity: Dz. U. z 2016 r., poz. 1610 ze zm.
Berutowicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1978.
Broniewicz W., recenzja pracy K. Piaseckiego, Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981, Pal. 1982, nr 6-7.
Ereciński T., Orzekanie ponad żądanie w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (kilka uwag na tle art. 321 § 2 k.p.c.), w: Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004.
Ereciński T., Weitz K., Efektywność ochrony prawnej udzielanej przez sądy w Polsce, PS 2005, nr 10.
Ignatowicz J., Ochrona posiadania, Warszawa 1963.
Jodłowski J., Z zagadnień polskiego procesu cywilnego, Warszawa 1961,
Korzan K. Orzeczenia konstytutywne w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972.
Mańkowski W., Projekt działu polskiej procedury cywilnej o wyrzeczeniach sądowych, w: Polska procedura cywilna. Projekty referatów z uzasadnieniem. Przedruk wyczerpanych druków z r. 1921 i 1923. Tom I, Warszawa 1928.
Krajewski J., Odrębności postępowania posesoryjnego, NP 1961, nr 2.
Kunicki A., Wyrokowanie w sprawach posesoryjnych, NP 1962, nr 12.
Kupiszewski H., Znaczenie prawa rzymskiego dla współczesności, PiP 1981, z. 8.
Kupiszewski H. Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988.
Kuryłowicz M., Rzymskie sentencje prawnicze o człowieku, sprawiedliwości i prawie, Palestra 1988, nr 7.
Łętowska E., glosa do wyroku SN z 18 marca 2005 r., II CK 556/04, PiP 2005, z. 10.
Łętowska E., glosa do wyroku SN z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, PPC 2012, nr 4.
Manowska M., Postępowania odrębne w procesie cywilnym, Warszawa 2010.
Markiewicz K., w: Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Art. 1-366, pod red. A. Marciniaka, K.. Piaseckiego, Warszawa 2016.
Misztal-Konecka J., Zakaz wyrokowania ponad żądnie strony("Ne eat iudex ultra petita partium") - Rzymski tradycje i współczesne regulacje polskiego procesowego prawa cywilnego, Zeszyty Prawnicze 12.4/2012.
Osowy P., Roszczenie posesoryjne na przykładzie powództwa o wstrzymanie budowy - spójność uregulowań k.c. i k.p.c. (zagadnienia proceduralne), Rejent 2002, nr 4.
Osowy P., Pełczyński P., Sądowa ochrona posiadania - zagadnienia spójności uregulowań kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego, PS 2001, nr 6.
Piasecki K., Orzekanie ponad żądanie w procesie cywilnym, Warszawa 1975.
Piasecki K., Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981.
Piasecki K., Zasady orzekania, w: System prawa procesowego cywilnego. Postępowanie rozpoznawcze przed sądami pierwszej instancji. Tom II, pod red. Z. Resicha, red. naczelny W. Berutowicz, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987.
Pogonowski P., Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005.
Ruta D., Merytoryczna obrona pozwanego w postępowaniu w sprawach o naruszenie posiadania, Pal. 2012, nr 5-6.
Siedlecki W., Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, Warszawa 1957.
Siedlecki W., Zasady orzekania w postępowaniu cywilnym, NP 1965, nr 6.
Stelmachowski A., Istota i funkcja posiadania, Warszawa 1958.
Struzik A., Da mihi factum dabo tibi ius, w: Aurea Praxis Aurea Theoria. Księga pamiątkowa ku czci profesora Tadeusza Erecińskiego, pod red. J. Gudowskiego, K. Weitza, tom I, Warszawa 2011.
Telenga P., w: Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Art. 1-729, pod red. A. Jakubeckiego, Warszawa 2017.
Weitz K., Związanie sądu granicami żądania w procesie cywilnym, w: Aurea Praxis Aurea Theoria. Księga pamiątkowa ku czci profesora Tadeusza Erecińskiego, pod red. J. Gudowskiego, K. Weitza, tom I, Warszawa 2011.
Wołodkiewicz W., Tradycja prawa rzymskiego we współczesnym prawie cywilnym, Palestra 1987, nr 10-11.
Wołodkiewicz W., Czy prawo rzymskie przestało istnieć?, Palestra 1999, nr 9-10.
Wołodkiewicz W., Europa i prawo rzymskie. Szkice z historii europejskiej kultury prawnej, Warszawa 2009.
Wołodkiewicz W. w: Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 2011.
Wołodkiewicz W., Zabłocka M., Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1995.
Wykaz orzeczeń
Wyrok SN z dnia 2 maja 1957 r., II CR 305/57, OSNC 1958, nr 3, poz. 72.
Wyrok SN z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN 252/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 152.
Wyrok SN z dnia 13 marca 2002 r., III CKN 568/99, niepubl.
Wyrok SN z dnia 28 lutego 2002, III CKN 182/01, niepubl.
Wyrok SN z dnia 12 lutego 2002 r. I CKN 902/99, niepubl.
Wyrok SN z dnia 6 grudnia 2006 r., IV CSK 269/06, niepubl.
Wyrok SN z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 524/07, niepubl.
Wyrok SN z dnia 9 maja 2008 r., III CSK 17/08, niepubl.
Wyrok SN z dnia 16 września 2009 r., II CSK 189/09, nieubl.
Wyrok SN z dnia 14 stycznia 2009 r., IV CSK 385/08, niepubl.
Wyrok SN z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 136/11, niepubl.
Wyrok SN z dnia 19 marca 2015 r., IV CSK 368/14, niepubl.
Wykaz aktów prawnych
1. Kodeks postępowania cywilnego, który został ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930 r., z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1933 r. (Dz. U. RP z 1930 r. Nr 83, poz. 651). Osobno opracowano tekst prawa egzekucyjnego, który został ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 27 października 1932 r. jako prawo o sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 grudnia 1932 r. ogłoszono jednolity tekst k.p.c., łączący obie części kodeksu (Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934 ze zm.), który wprowadzał też nową numerację przepisów.
2. Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 1950 r. o ogłoszeniu tekstu jednolitego kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. (Dz. U. z dnia 30 listopada 1950 r. Nr 43, poz. 394; sprost.: Dz. U. z 1950 r. Nr 53, poz. 489 ze zm.).
3. Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych, Dz. U. z 1950 r. Nr 38, poz. 349 .
4. Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 1990 r. Nr 55, poz. 318.
5. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2004 r. Nr 172, poz. 1804.
6. Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 1985 r. Nr 20, poz. 86.
7. Ustawa z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U. 1996 r. Nr 24, poz. 110.
8. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2004 r. Nr 172, poz. 1804.
9. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, tekst jednolity z 2016 r., poz. 1822 ze zm.
10. Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, tekst jednolity: Dz. U. z 2016 r., poz. 1610 ze zm.
Laskowska-Hulisz, A. (2020). Ne eat iudex ultra petita partium od prawa rzymskiego do czasów współczesnych. Uwagi na tle polskiego procesu cywilnego. Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 60(3), 407–426. https://doi.org/10.31743/zn.2017.60.3.407-426
Agnieszka Laskowska-Hulisz
agnieszka.laskowska@umk.pl
Licencja
Czasopismo zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości.
Teksty opublikowane w tomach 3/2018 - 4/2023 udostępnione są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Od tomu 1/2024 teksty udostępniane są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa CC BY 4.0.
