Typologia przeszkód w realizacji prawa do sądu. Zastosowanie socjologicznej koncepcji praw człowieka Adama Podgóreckiego
Bartosz Pilitowski
Nicolaus Copernicus University in Toruń , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2351-8841
Abstrakt
Celem artykułu jest zaproponowanie typologii przeszkód w realizacji prawa do sądu, w oparciu o koncepcje socjologiczno-prawne Adama Podgóreckiego, Leona Petrażyckiego i Lawrence'a M. Friedmana. Metodami wykorzystanymi przez autora jest przegląd literatury dotyczącej realizacji prawa do sądu w Polsce, w tym badań własnych autora i raportów instytucji publicznych. Wynikiem: analizy jest typologia obejmująca trzy główne kategorie przeszkód: 1) wynikające z treści przepisów (bezpośrednie, pośrednie i potencjalne), 2) związane ze stanem instytucji wymiaru sprawiedliwości (infrastruktury i zasobów ludzkich), oraz 3) wynikające z kultury prawnej (ogólnej i sędziowskiej). Autor podkreśla, że najtrwalszą barierą w realizacji prawa do sądu jest kultura prawna, szczególnie sędziowska. Argumentuje, że kluczowym elementem „kompletnego prawa do sądu” w rozumieniu Adama Podgóreckiego jest wewnętrzne poczucie zobowiązania funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości wobec podmiotów tego prawa, a nie tylko wobec państwa czy przełożonych.
Słowa kluczowe:
socjologia praw człowieka, prawo do sądu, kultura prawna, dostęp do sądu, prawo intuicyjneBibliografia
Abel R.L., Comparative Sociology of Legal Professions: An Exploratory Essay, “Law & Social Inquiry” 1985, vol. 10, no. 1, p. 1–79, DOI: 10.1111/j.1747-4469.1985.tb00496.x. (Crossref)
Appointing Judges in an Age of Judicial Power: Critical Perspectives from around the World, eds. K. Malleson, P.H. Russell, University of Toronto Press, Toronto 2006.
Blankenburg E., The Infrastructure for Avoiding Civil Litigation: Comparing Cultures of Legal Behavior in the Netherlands and West Germany, “Law & Society Review” 1994, vol. 28, no. 4, p. 789–808. (Crossref)
Branicka Z., Kociołowicz-Wiśniewska B., Pilitowski B., Analiza praktyki stosowania tymczasowego aresztowania przez polskie sądy. Wyniki badań aktowych i ich ocena in: Stosowanie tymczasowego aresztowania. Analiza praktyczna, eds. P. Karlik, B. Pilitowski, Wolters Kluwer, Warsaw 2022, p. 17–45.
Burdziej S., Guzik K., Pilitowski B., Fairness at Trial: The Impact of Procedural Justice and Other Experiential Factors on Criminal Defendants’ Perceptions of Court Legitimacy in Poland, “Law & Social Inquiry” 2019, vol. 44, no. 2. p. 359–390, DOI: 10.1111/lsi.12358. (Crossref)
Burdziej S., Guzik K., Pilitowski B., How Civility Matters in Civil Matters: Procedural Justice and Court Legitimacy in the Midst of a Legitimacy Crisis, “Law & Social Inquiry” 2022, vol. 47, no. 2, p. 558–583, DOI: 10.1017/lsi.2021.42. (Crossref)
Čehulić M., Perspectives of Legal Culture: A Systematic Literature Review, “Revija za sociologiju” 2021, vol. 51 no. 2, p. 257–283, DOI: 10.5613/RZS.51.2.4. (Crossref)
Clooney A., Webb P., The Right to a Fair Trial in International Law, Oxford University Press, New York 2020. (Crossref)
Cotterrell R., Foreword, in: Leon Petrażycki: Law, Emotions, Society, eds. E. Fittipaldi, A.J. Treviño, Routledge, New York 2022, p. xiii–xv.
Cotterrell R., Leon Petrażycki and Contemporary Socio-Legal Studies, “International Journal of Law in Context” 2015, vol. 11, no. 1, p. 1–16. (Crossref)
Cybulska A., Social Trust. Research Reports No. 40/2024, CBOS, Warsaw 2024, https://cbos.pl/EN/publications/reports_text.php?id=6804 (accessed: 06.10.2024).
Czajka M., Trzeba przypominać, że mamy do czynienia z żywym człowiekiem – rozmawiał Paweł Kubicki, “Dziennik Gazeta Prawna” 03.01.2023.
ECHR, Annual Report European Court of Human Rights 2019, 2020, https://prd-echr.coe.int/documents/d/echr/annual_report_2019_eng (accessed: 28.08.2024).
Feliksiak M., Oceny instytucji publicznych w marcu. Komunikat z badań Nr. 36/2024, CBOS, Warsaw 2024.
Finucane M.L., Peters E., Slovic P., Judgment and Decision Making: The Dance of Affect and Reason, in: Emerging Perspectives on Judgment and Decision Research, Cambridge University Press, Cambridge 2003, p. 327–364. (Crossref)
Friedman L.M., Legal Culture and Social Development, “Law & Society Review” 1969, vol. 4, no. 1, p. 261–274, DOI:10.5771/0506-7286-1969-3-261. (Crossref)
Geyh C.G., Methods of Judicial Selection & Their Impact on Judicial Independence, “Daedalus” 2008, vol. 137, no. 4, p. 86–101, DOI: 10.1162/daed.2008.137.4.86. (Crossref)
Geyh C.G., The Endless Judicial Selection Debate and Why It Matters for Judicial Independence, “Georgetown Journal of Legal Ethics” 2008, vol. 21, p. 1259–1281.
Główczewski M., Wiedza polskich sędziów i prokuratorów na temat psychologii zeznań naocznych świadków w świetle badania własnego, “Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2019, vol. 81, no. 2, p. 141–158, DOI: 10.14746/RPEIS.2019.81.2.11. (Crossref)
Gontarski W., Domniemanie niewinności, in dubio pro reo i przesłanki przyjecia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu w prawie Unii Europejskiej. Cześć 3, “Europejski Przeglad Prawa i Stosunków Miedzynarodowych” 2023, no. 4, p. 185–208. (Crossref)
Gryko C., Prawo a kultura. Pojęcie kultury prawnej, “Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1985, vol. 10, no. 7, p. 81–98.
Haidt J., Koller S.H., Dias M.G., Affect, Culture, and Morality, or Is It Wrong to Eat Your Dog?, “Journal of Personality and Social Psychology” 1993, vol. 65, no. 4, p. 613–628. (Crossref)
Haidt J., The Emotional Dog and Its Rational Tail: A Social Intuitionist Approach to Moral Judgment, “Psychological Review” 2001, vol. 108, no. 4, p. 814–834, DOI: 10.1037/0033-295X. (Crossref)
Halliday T.C., Beyond Monopoly: Lawyers, State Crises, and Professional Empowerment, University of Chicago Press, Chicago 1987.
Hayo B., Voigt S., Explaining de Facto Judicial Independence, “International Review of Law and Economics” 2007, vol. 27, no. 3, p. 269–290, DOI: 10.1016/J.IRLE.2007.07.004. (Crossref)
Hołda Z., Rzepliński A., Bulenda T., Prawa człowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i praktyce jego stosowania, “Archiwum Kryminologii” 1992, vol. 18, p. 103–146. (Crossref)
Jankowski W., Zasada domniemania niewinności – dlaczego praktyka tak różni się od teorii (cz. 1), “Palestra” 2013, vol. 9–10, p. 54–62, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/9-10-2013/artykul/zasada-domniemania-niewinnosci-dlaczego-praktyka-tak-rozni-sie-od-teorii-cz.-1 (accessed: 27.08.2024).
Jankowski W., Zasada domniemania niewinności – dlaczego praktyka tak różni się od teorii (cz. 2), “Palestra” 2013, vol. 11–12, p. 168–175, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/11-12-2013/artykul/zasada-domniemania-niewinnosci-dlaczego-praktyka-tak-rozni-sie-od-teorii-cz.-2 (accessed: 27.08.2024).
Kaczmarek P., Kultura prawnicza jako praxis: o sprawczym działaniu, “Przeglad Prawa i Administracji” 2015, vol. 102, p. 87–100.
Klepczyński A., Kładoczny P., Wiśniewska K., Tymczasowe aresztowanie – (nie)tymczasowy problem. Analiza aktualnej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warsaw 2019, https://www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2019/07/HFPC-Tymczasowe-aresztowanie-nietymczasowy-problem-web_01.pdf (accessed: 04.10.2020).
Kojder A., Godność i siła prawa, Oficyna Naukowa, Warsaw 1995.
Kojder A., Pluralistyczna idea prawa Leona Petrażyckiego, in: Leon Petrażycki i współczesna nauka prawa, ed. T. Giaro, Wolters Kluwer, Warsaw 2020, p. 235–251.
Krupa A., Arkadiusz Krupa: obowiązuje zasada domniemania winy, newsbar.pl, 15.01.2019, https://newsbar.pl/arkadiusz-krupa-obowiazuje-zasada-domniemania-winy/ (accessed: 30.10.2022).
Kulesza C., Systems of Selection and Appointment of Judges and the Issue of Judicial Independence: American, English and German Experiences, “Białostockie Studia Prawnicze” 2016, vol. 20/A en, p. 121–132, DOI: 10.15290/BSP.2016.20A.EN.09. (Crossref)
Kumar P., Bhatia R., Independence of Judiciary and the Appointment of Judges, “Indian Journal of Public Administration” 1999, vol. 45, no. 3, p. 364–398, DOI: 10.1177/0019556119990308. (Crossref)
Kurczewski J., Legal Professions in Transformation in Poland, “International Journal of the Legal Profession” 1994, vol. 1, no. 3, p. 269–282, DOI: 10.1080/09695958.1994.9960382. (Crossref)
Kurczewski J., Prawem i lewem. Kultura prawna społeczeństwa polskiego po komunizmie, “Studia Socjologiczne” 2007, vol. 185, no. 2, p. 33–60.
Kurczewski J.M., Leon Petrażycki’s Two Dimensions of Law, in: Leon Petrażycki: Law, Emotions, Society, eds. A.J. Treviño, E. Fittipaldi, Routledge, New York 2023, p. 170–189. (Crossref)
Łętowska E., Jak i czym mierzyć rzetelność, in: W pogoni za rzetelnym procesem karnym. Księga dedykowana Profesorowi Stanisławowi Waltosiowi, ed. D. Szumiło-Kulczycka, Wolters Kluwer, Warsaw 2022, p. 51–66.
Łopalewski B., Pilitowski B., Jawność wyjęta spod prawa, czyli zarządzenia prezesów sądów ważniejsze niż konstytucja, „Gazeta Prawna” 13.05.2020, https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/1476300,jawnosc-rozpraw-ograniczona-zarzadzenia-prezesa-sadu.html (accessed: 22.05.2023).
Marshall A.-M., Communities and Culture: Enriching Legal Consciousness and Legal Culture, “Law & Social Inquiry” 2006, vol. 31, no. 1, p. 229–249. (Crossref)
Montana R., Adversarialism in Italy: Using the Concept of Legal Culture to Understand Resistance to Legal Modifications and its Consequences, “European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice” 2012, vol. 20, no. 1, p. 99–120, DOI: 10.1163/157181712X615258. (Crossref)
Motyka K., Law and Sociology: The Petrażyckian Perspective, in: Law and Sociology, ed. M. Freeman, Oxford University Press, Oxford 2006, p. 119–140. (Crossref)
Motyka K., Leon Petrażycki and Adam Podgórecki, in: Leon Petrażycki: Law, Emotions, Society, eds. A. J. Treviño, E. Fittipaldi, Routledge, New York 2023, p. 47–70. (Crossref)
Motyka K., Od Redaktora Naukowego, “Roczniki Nauk Społecznych” 2015, vol. 7(43), no. 4, p. 7–9, DOI: 10.18290/rns.2015.7(43).4-1. (Crossref)
Motyka K., Socjologia prawa. Od Petrażyckiego do Podgóreckiego, in: Sto lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, ed. J. Szymczak, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2018, p. 251–273.
Nelken D., Using the Concept of Legal Culture, “Australian Journal of Legal Philosophy” 2004, vol. 29, p. 1–28.
Olszewski H., Polska droga do państwa prawa. Refleksje o kulturze prawnej, “Studia Prawnicze” 2002, vol. 151, no. 1, p. 25–36. (Crossref)
Pałecki K., O pojęciu kultury prawnej, “Studia Socjologiczne” 1972, no. 2, p. 205–224.
Pankowski K., Społeczne oceny wymiaru sprawiedliwości. Komunikat z badań Nr. 95/2022, CBO, Warsaw 2022.
Petrażycki L., Law and Morality: Leon Petrażycki, transl. H.W. Babb, Harvard University Press, Cambridge 1955. (Crossref)
Piana D., Beyond Judicial Independence: Rule of Law and Judicial Accountabilities in Assessing Democratic Quality, “Comparative Sociology” 2010, vol. 9, no. 1, p. 40–64, DOI: 10.1163/156913210X12535202814351. (Crossref)
Pilitowski B., Niezależność sądownictwa a proces wyboru sędziów w Królestwie Niderlandów, Fundacja Court Watch Polska, Toruń 2022.
Pilitowski B., Przestrzeganie zasady jawności postępowania sądowego w Polsce podczas stanu epidemii COVID-19. Wyniki badań empirycznych, “Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II” 2023, vol. 66, no. 2, p. 119–141, DOI: 10.31743/znkul.16295. (Crossref)
Pilitowski B., Hoffmann M., Kociołowicz-Wiśniewska B., Wyniki badania procesu selekcji kandydatów na wolne stanowiska sędziowskie w latach 2014–2017, in: Konstytucja. Praworządność. Władza sądownicza. Aktualne problemy trzeciej władzy w Polsce, eds. Ł. Bojarski, K. Grajewski, J. Kremer et al., Wolters Kluwer, Warsaw 2019.
Pilitowski B., Rekowska A., Branicka Z. et al., Stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce. Wyniki badań ilościowych i jakościowych, Fundacja Court Watch Polska, Toruń 2024.
Podgórecki A., Intuitive Law versus Folk Law, “Zeitschrift filr Rechtssoziologie” 1982, vol. 3, no. 1, p. 74–81. (Crossref)
Podgórecki A., Sociological Theory of Law, A. Giuffre Editore, Milano 1991.
Podgórecki A., Socjologiczna teoria prawa, Interart, Warsaw 1998.
Podgórecki A., Unrecognized Father of Sociology of Law: Leon Petrażycki – Reflections Based on Jan Gorecki’s Sociology and Jurisprudence of Leon Petrażycki, “Law & Society Review” 1980, vol. 15, no. 1, p. 183–202. (Crossref)
Rekowska A., Pilitowski B., Jak zwiększyć dostępność sądów dla osób ze szczególnymi potrzebami, Fundacja Court Watch Polska, Toruń 2022.
Riedel J., Training and Recruitment of Judges in Germany, “International Journal for Court Administration” 2013, vol. 5, no. 2, p. 42–54, DOI: 10.18352/ijca.12. (Crossref)
Rogala K., Rozprawy zdalne w praktyce sądowej, in: Postępowanie cywilne w czasie pandemii: e-doręczenia, rozprawa zdalna, posiedzenia niejawne, składanie pism procesowych, ed. J. Gołaczyński, C.H. Beck, Warsaw 2022, p. 134–151.
Schütz A., The Phenomenology of the Social Word, Northwestern University Press, Evanston 1967.
Šipulová K., Spáč S., Kosař D. et al., Judicial Self-Governance Index: Towards Better Understanding of the Role of Judges in Governing the Judiciary, “Regulation & Governance” 2023, vol. 17, no. 1, p. 22–42, DOI: 10.1111/rego.12453. (Crossref)
Skorupka J., Tymczasowe aresztowanie w praktyce stosowania prawa, “Palestra” 2021, vol. 1–2, p. 8–24, https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/1-2-2021/artykul/tymczasowe-aresztowanie-w-praktyce-stosowania-prawa (accessed: 27.08.2024).
Smith T., Fragoso M., Jackson C. et al., Selecting the Very Best. The Selection of High-Level Judges in the United States, Europe and Asia, Kirkland & Ellis, Due Process of Law Foundation, 2013.
Szumski A., Funkcja prewencyjna tymczasowego aresztowania, “Prokuratura i Prawo” 2012, no. 7–8, p. 139–147.
Szymaniec P., Koncepcja sprawiedliwości Leona Petrażyckiego na tle współczesnej filozofii prawa, “Zeszyty Naukowe KUL” 2019, vol. 62, no. 2, p. 141–154, DOI: 10.31743/zn.2019.62.2.07. (Crossref)
Turner J.H., Struktura teorii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsaw 2005.
Tyler T.R., What is Procedural Justice? Criteria Used by Citizens to Assess the Fairness of Legal Procedures, “Law & Society Review” 1988, vol. 22, no. 1, p. 103–136. (Crossref)
Volcansek M.L., Appointing Judges the European Way, “Fordham Urban Law Journal” 2007, vol. 34, no. 1, p. 363–385.
Volkov V., Dzmitryieva A., Recruitment Patterns, Gender, and Professional Subcultures of the Judiciary in Russia, “International Journal of the Legal Profession” 2015, vol. 22, no. 2, p. 166–192, DOI: 10.1080/09695958.2015.1086351. (Crossref)
Waśkiewicz H., Kilka uwag o konieczności socjologicznych badan nad niektórymi aspektami problematyki praw człowieka, “Roczniki Nauk Społecznych” 2015, vol. 7(43), no. 4, p. 11–15, DOI: 10.18290/rns.2015.7(43).4-2. (Crossref)
Wicenty D., The Experience of Oppression and the Price of Nonconformity: A Brief Biography of Adam Podgórecki, “Studies in East European Thought” 2018, vol. 70, no. 1, p. 61–81, DOI: 10.1007/s11212-018-9300-x. (Crossref)
Wiliński P., Izydorczyk J., Wasylczuk M. et al., Stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce. Analiza i rekomendacje, Lublin–Poznań–Warsaw 2008, https://panstwoprawa.org/wp-content/uploads/2015/11/Stosowanie-tymczasowego-aresztowania-w-Polsce.pdf (accessed: 04.10.21).
Winczorek J., Systems Theory and Puzzles of Legal Culture, “Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej” 2012, vol. 4, no. 1, p. 106–125. (Crossref)
Wołodkiewicz W., Łacińskie paremie prawne w orzecznictwie sądów polskich, in: Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, eds. W. Wołodkiewicz, J. Krzynówek, Warsaw 2021, p. 21–22.
Nicolaus Copernicus University in Toruń https://orcid.org/0000-0003-2351-8841
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Czasopismo zapewnia bezpłatny i otwarty dostęp (ang. open access) do całej zawartości.
Od numeru 1/2024 teksty udostępniane są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa CC BY 4.0.
Teksty opublikowane w numerach od 3/2018 do 4/2023 udostępnione są na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych CC BY-NC-ND 4.0.
Z utworów opublikowanych w niniejszym czasopiśmie przed nr 3/2018 można korzystać w ramach dozwolonego użytku zgodnie z art. 23-35 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
