Christian Influence on the Roman Calendar. Comments in the Margins of C. Th. 9.35.4 = C. 3.12.5 (a. 380)1/ Wpływ chrześciaństwa na kalendarz rzymski. Uwagi na marginesie C. Th. 9.35.4 = C. 3.12.5 (a. 380)
Jacek Wiewiorowski
Uniwersytet Gdański , PolskaAbstrakt
Tekst analizuje zagadnienie wpływu chrześcijaństwa na rzymski kalendarz sądowy w IV w. w świetle późnorzymskich konstytucji cesarskich. Autor wskazuje na wstępie, że pomimo wspólnego z innymi zwierzętami poczucia czasu, głębokich ewolucyjnych korzeni religijności oraz wymiaru sprawiedliwości, człowiek jest jedyną istotą, która wyróżnia dni świąteczne. Następnie podziela i uzasadnia pogląd, że pierwszym pewnym przykładem wpływu chrystianizmu na rzymski kalendarz urzędowy jest konstytucja C. Th. 9,35,4 = C. 3,12,5 (a. 380), która zakazywała prowadzenia postępowań karnych z użyciem tortur w okresie czterdziestu dni poprzedzających Wielkanoc, kwestionując opinie o utożsamieniu dies solis z dies dominicus (chrześcijańską niedzielą) już w momencie wydania C. Th. 2,8,1 i C. 3,12,2 w 321 r. Na marginesie polskiej dyskusji o ustawowym ograniczeniu handlu w niedziele, w której teza ta prezentowana jest bezkrytycznie, wskazuje na koniec na ograniczenia tzw. polityki historycznej.
Słowa kluczowe:
chrześcijaństwo, kalendarz, prawo rzymskie, konstytucje cesarskie, niedziela, C. Th. 9,35,4 = C. 3,12,5 (a. 380), polityka historycznaBibliografia
Breviarium Alarici (Lex Romana Visigothorum), ed. G.F. Hänel, Lipsiae 1849 (reed. Aalen 1962, Milano 2004).
Corpus iuris civilis, vol. 2. Codex Iustinianus, ed. P. Krueger, Berolini 1954.
Corpus iuris civilis, vol. 1. Institutiones. Digesta Iustiniani, ed. T. Mommsen, P. Krueger, Berolini 1954.
Theodosiani libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, ed. T. Mommsen, P.M. Meyer, vol. 1–2, Berolini 1954.
The Theodosian Code and Novels and the Sirmondian Constitutions. A Translation with Commentary, Glossary, and Bibliography by Clyde Pharr in Collaboration with Theresa Sherrer Davidson and Mary Brown Pharr, with an Introduction by C. Dickerman Williams, Princeton 1952.
Apostle Letter of John Paul II Dies Domini [online], 31 May 1998, https://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/pl/apost_letters/1998/documents/hf_jp-ii_apl_05071998_dies-domini.html [access: 30.09.2019].
Uzasadnienie obywatelskiego projektu Ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele [The Explanation of Civic Legal Bill Concerning the Limitation of the Trade duringSundays] [online], http://www.solidarnosckatowice.pl/files/baza_plikow/wolna%20niedziela/wn_uzasadnienie.pdf [access: 30.09.2019].
Adamson Hoebel E., The Law of Primitive Man. A Study in Comparative Legal Dynamics, Cambridge MA 1954.
Agnati U., Constantine’s Statutes on Sunday Rest Social and Juridical Remarks [online], CALUMET. Intercultural Law and Humanities Review 2015, http://www.windogem.it/calumet/archivio_single.asp?id_art=20&lang=eng [access: 30.09.2019].
Ando C., The Matter of the Gods: Religion and the Roman Empire, Berkeley–Los Angeles– London 2008.
Animal Rights. Current Debates and New Directions, ed. C.R. Sunstein, M.C. Nussbaum, Oxford 2005.
Atzeri L., Gesta senatus Romani de Theodosiani publicando. Il Codice Teodosiano e la sua diffussione ufficiale in Occidente, Berlin 2008.
Beran M.J. et al., Primate Cognition: Attention, Episodic Memory, Prospective Memory, Self-Control, and Metacognition as Examples of Cognitive Control in Nonhuman Primates, Wiley Interdisciplinary Reviews. Cognitive Science 2016, vol. 7, no. 5.
Di Berardino A., La cristianizzazione del tempo nei secoli IV-V: la domenica, Augustinianum 2002, vol. 42, no. 1.
Di Berardino A., Christian Liturgical Time and Torture (Cod. Theod. 9,35,4 and 5), Augustinianum 2011, vol. 51, no. 1.
Bianchini M., Cadenze liturgiche e calendario civile fra IV e V secolo. Alcune considerazioni, in: Atti dell’Accademia Romanistica Costantiniana, vol. 6. Convegno internazionale, ed. G. Crifò, Perugia 1986.
Biondi B., Il diritto romano cristiano, vol. 1. Orientamento religioso della legislazione, Milano 1952.
Boesch Ch., Wild Cultures. A Comparison Between Chimpanzee and Human Cultures, Cambridge 2012.
Brown D.E., Human universals, New York 1991.
Burgess jr. W.D., The Isaurians in the Fifth Century A.D., Madison 1985 (Ph.D. Dissertation). Cañizar Palacios J.L., Propaganda y Codex Theodosianus, Madrid 2005.
Callaway E., Oldest Homo Sapiens Fossil Claim Rewrites our Species’ History [online], Nature. International Weekly Journal od Science, 7 June 2017, DOI:10.1038/nature.2017.22114, https://www.nature.com/news/oldest-homo-sapiens-fossil-claim-rewrites-our-species-history-1.22114 [access: 2.07.2020].
Cameron A., The Last Pagans of Rome, Oxford 2011.
Chimpanzees and Human Evolution, ed. M.N. Muller, R.W. Wrangham, D.R. Pilbeam, Cambridge MA–London 2017.
Di Cintio L., Ancora sulla “Interpretationes”, Rivista di Diritto Romano 2010, no. 10.
Di Cintio L., Riflessioni sul libro IX della “Interpretatio” alariciana, Rivista di Diritto Romano 2012, no. 12.
Di Cintio L., L’“Interpretatio Visigothorum” al “Codex Theodosianus”. Il libro IX, Milano 2013, http://www.ledonline.it/rivistadirittoromano/allegati/dicintio-interpretatio.pdf [access: 2.07.2020].
Di Cintio L., Fonti normative nella “Lex Romana Visigothorum”. Leges et Iura, Studia et Documenta Historiae et Iuris 2016, no. 82.
Coleman-Norton P.R., Roman State & Christian Church. A Collection of Legal Documents to A.D. 535, vol. 1, London 1966.
A Companion to the Philosophy of Time, ed. H. Dyke, A. Bardon, Chichester 2013.
Darwin C.R., The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, vol. 1–2, London 1871.
Dębiński A., Sacrilegium w prawie rzymskim, Lublin 1995.
Dillon J.N., The Justice of Constantine: Law, Communication, and Control, Ann Arbor 2012.
Dupont C., Les constitutions “ad populum”, Revue Historique de Droit Français et Étranger 1971, vol. 49, no. 4.
Errington R.M., Church and State in the First Years of Theodosius I, Chiron 1997, vol. 27.
Feld K., Barbarische Bürger. Die Isaurier und das Römische Reich, Berlin–New York 2005.
Fortina M., L’imperatore Graziano, Torino–Milano–Genova–Parma–Roma–Catania 1953.
Fukuyama F., The Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French Revolution, New York 2012.
Garnsey P., Why Penalties Become Harsher: The Roman Case, Late Republic to Fourth Century Empire; Note [online], Natural Law Forum 1968, paper 143, http:// scholarship.law.nd.edu/nd_naturallaw_forum/143 [access: 30.09.2019].
Geertz A.W., Whence Religion? How the Brain Constructs the World and What This Might Tell Us about the Origins of Religion, Cognition and Culture, in: Origins of Religion, Cognition and Culture, ed. A.W. Geertz, London–New York 2014.
Gennaro R.J., Animals, Consciousness, and I-Thoughts, in: The Philosophy of Animal Minds, ed. R.W. Lurz, Cambridge 2009.
Giomaro A.M., Il Codex repetitae praelectionis. Contributi allo studio dello schema delle raccolte normative da Teodosio a Giustiniano, Roma 2001.
Girardet K.M., Vom Sonnen-Tag zum Sonntag. Der “dies solis” in Gesetzgebung und Politik Konstantin d. Gr., Zeitschrift für Antikes Christentum 2007, vol. 11, no. 2.
Gothofredus J., Codex Theodosianus cum perpetuis commentariis […], vol. 1, Lipsiae 1736; vol. 3, Lipsiae 1738.
Graf F., Lying Down the Law in Ferragosto. The Roman Visit of Theodosius in Summer 389, Journal of Early Christian Studies 2014, vol. 22, no. 2.
Gutsfeld A., Die Macht des Prätorianerpräfekten. Untersuchungen zum praefectus praetorio Orientis von 313 bis 395 n. Chr., Berlin 1996 (Habilitationsschrift).
Harries J., Law and Empire in Late Antiquity, Cambridge 1999.
Harrod J.B., The Case for Chimpanzee Religion, Journal for the Study of Religion, Nature and Culture 2014, vol. 8, no. 1.
Hijmans S.E., Sol. The Sun in the Art and Religions of Rome, Groningen 2009 (Ph.D. Dissertation).
Hopwood K., Bandits, Elits and Rural Order, in: Patronage in Ancient Society, ed. A. Wallace-Hadrill, London–New York 1989.
Hublin J.J. et al., New Fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the Pan-African Origin of Homo Sapiens, Nature 2017, vol. 546, DOI: 10.1038/nature22336.
Ilski K., Religijna przesłanka jedności państwa w “De fide catholica” (CTh XVI,1,2) i jej kontekst historyczny, in: Aetas imperatoria, ed. L. Mrozewicz, K. Ilski, Scripta Minora 3, Poznań 1999.
Ilski K., Idea jedności politycznej, społecznej i religijnej w świetle pism Ambrożego z Mediolanu, Poznań 2001.
Janmaat K.R.L. et al., Wild Chimpanzees Plan Their Breakfast Time, Type, and Location, Proceedings of the National Academy of Sciences (of the United States of America) 2014, vol. 111, no. 46.
Kaser M., K. Hackl, Das römische Zivilprozessrecht, München 1996.
Kelch Th.G., Globalization and Animal Law: Comparative Law, International Law and International Trade, Alphen aan den Rijn 20172.
Ker J., “Nundinae”: The Culture of the Roman Week, Phoenix 2010, vol. 64, no. 3/4.
Kotłowska A., Zwierzęta w kulturze literackiej Bizantyńczyków – Αναβλέψατε εἰς τα πετεινὰ...., Poznań 2013.
Krause J.U., Gefängnisse im Römischen Reich, Stuttgart 1996.
Lenski N., Assimilation and Revolt in the Territory of Isauria. From the 1st Century BC to the 6th Century AD, Journal of the Economic and Social History of the Orient 1999, vol. 42, no. 4.
Leeuwen E.J.C. van, K.A. Cronin, D.B.M. Haun, Tool Use for Corpse Cleaning in Chimpanzees, Scientific Reports 2017, no. 7, DOI: 10.1038/srep44091.
Leppin H., Theodosius der Grosse. Auf dem Weg zum christlichen Imperium, Darmstadt 2003.
Maine H.S., Ancient Law Its Connection with the Early History of Society, and Its Relation to Modern Ideas, London 1861.
Malinowski B., Crime and Custom in Savage Society, London 1926.
Malsburg Ch. von der, Physics and Our Intuitive Outlook on Time, in: Direction of Time. Proceedings of the Conference “Direction of Time…”, Bielefeld University, Germany, January 14–19, 2002, ed. S. Albeverio, Ph. Blanchard, [Heidelberg– New York–London] 2014.
Maryanski A., The Origin of Religion: Recent Scientific Findings, in: Evolution, Cognition, and the History of Religion: A New Synthesis. Festschrift in Honour of Armin W. Geertz, ed. A.K. Petersen et al., Leiden–Boston 2018.
Matthews J.F., Interpreting the Interpretationes of the Breviarium, in: Law, Society, and Authority in Late Antiquity, ed. R.W. Mathisen, Oxford 2001.
Maurantonio N., The Politics of Memory, in: The Oxford Handbook of Political Communication, ed. K. Kenski, K.H. Jamieson, Oxford 2014.
Mermin N.D., It’s About Time: Understanding Einstein’s Relativity, Princeton 2005.
Moreno Resano E., La ley constantiniana del “Dies Solis” en su contexto político y legislativo, Studia Historica. Historia Antigua 2009, no. 27.
Naumowicz J., Rok liturgiczny po przełomie konstantyńskim. Traktat Euzebiusza z Cezarei “O Święcie Wielkanocy”, Warszawskie Studia Teologiczne 2011, vol. 24, no. 2.
Nemo-Pekelman C., How Did the Prudentes Work on the “Breviarium Alaricanum”? The Example of the Laws on Jews, Historical Research 2013, vol. 86, no. 233.
Newton I., Philosophiae naturalis principia mathematica, Londini 16871.
Olszaniec S., Prefektura “praetorio” Italii, Illyrikum i Afryki (312–425 n.e.), Toruń 2014.
Pergami F., Amministrazione della giustizia e interventi imperiali nel sistema processuale della tarda antichità, Milano 2007.
Pinker S., The Blank Slate. The Modern Denial of Human Nature, New York 2002.
Posner R.A., The Economics of Justice, Cambridge MA–London 1983.
Proffitt D., Naive Physics, in: The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, ed. F.C. Keil, R.A. Wilson, Cambridge–London 1999.
The Prosopography of the Later Roman Empire, vol. 1. A.D. 260–395, ed. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, Cambridge 1971.
Richter D. et al., The Age of the Hominin Fossils from Jebel Irhoud, Morocco, and the Origins of the Middle Stone Age, Nature 2017, no. 546, DOI: 10.1038/nature22335.
Riess W., Die historische Entwicklung der römischen Folter- und Hinrichtungspraxis in kulturvergleichender Perspektive, Historia. Zeitschrift für Alte Geschichte 2002, vol. 51, no. 2.
Riviére Y., Constantin, le crime et le christianisme: contribution à l’étude des lois et des moeurs de l’Antiquité tardive, Antiquité Tardive 2003, no. 10.
Roberts W.A., Evidence for Future Cognition in Animals, Learning and Motivation 2012, vol. 43, no. 4.
Rodríguez Martín J.D., A Handbook for Alaric’s Codification, Revue Internationale des Droits de l’Antiquité 1999, vol. 46.
Rovelli C., L’ordine del tempo, Milano 2017.
Rüpke J., Kalender und Öffentlichkeit. Die Geschichte der Repräsentation und religiösen Qualifikation von Zeit in Rom, Berlin–New York 1995.
Salway R.W.B., The Publication of the Theodosian Code and Transmission of its Text. Some Observations, in: Société, économie, administration dans le Code Théodosien, ed. S. Crogiez-Pétrequin, P. Jaillette, Villeneuve d’Ascq 2012.
Salway R.W.B., The Publication and Application of the Theodosian Code [online], Mélanges de l’École Française de Rome. Antiquité 2013, vol. 125, no. 2, http://mefra.revues.org/1754 [access: 30.09.2019].
Salzman M.R., On Roman Time. The Codex-Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity, Berkeley–Los Angele–Oxford 1991.
Salzman M.R., Pagan and Christian Notions of the Week in the 4th Century CE Western Roman Empire, in: Time and Temporality in the Ancient World, ed. R.M. Rosen, Philadelphia 2004.
Schliesser E., Newton’s Philosophy of Time, in: A Companion to the Philosophy of Time, ed. H. Dyke, A. Bardon, Chichester 2013.
Schmidt-Hofner S., Die Regesten der Kaiser Valentinian und Valens in den Jahren 364 bis 375 n. Chr., Savigny-Zeitschrift für Rechtsgeschichte, Romanistische Abteilung 2008, vol. 125.
Seeck O., Regesten der Kaiser und Päpste für die Jahre 311 bis 476 n. Chr: Vorarbeit zu einer Prosopographie der christlichen Kaiserzeit, Stuttgart 1919 (reed. Frankfurt am Main 1984).
Shaw B.D., Bandit Highlands and Lowland Peace: The Mountains of Isauria-Cilicia, Journal of the Economic and Social History of the Orient 1990, vol. 33, no. 2.
Sidney Hartland E., Primitive Law, London 1924.
Sitek B., Sull’editto Teodosiano “De fide catholica”. Riflessioni su tolleranza e intolleranza religiosa tra IV e V secolo D.C. [online], Diritto @ Storia. Rivista Internazionale di Scienze Giuridiche e Tradizione Romana 2005, no. 4, http://www. dirittoestoria.it/4/Contributi/Sitek-Editto-Teodosiano-de-fide-catholica.htm [access: 30.09.2019] = O edykcie Teodozjusza “De Fide Catholica”. Krótkie uwagi o tolerancji i nietolerancji religijnej na przełomie IV i V w. po Chr., in: „Cuius regio, eius religio?” Zjazd historyków prawa, Lublin: 20–23 września 2006, ed. G. Górski,
L. Ćwikła, M. Lipska, Lublin 2006.
Skorupski P., L. Chittka, Animal Cognition: An Insect’s Sense of Time?, Current Biology 2006, vol. 16, no. 19.
Smith B., R. Casati, Naive Physics: An Essay in Ontology, Philosophical Psychology 1994, vol. 7, no. 2.
Sójka-Zielińska K., Historia prawa, Warszawa 19934.
Świętoń A., Humanitaryzm w rzymskim późnoantycznym ustawodawstwie cesarskim na przykładzie konstytucji zamieszczonych w CTh 9.3. “De custodia reorum”, Studia Prawnoustrojowe 2009, no. 9.
Thompson E.A., The Isaurians under Theodosius II, Hermathena 1946, no. 68.
Tilden Ph., Religious Intolerance in the Later Roman Empire: The Evidence of the Theodosian Code, Exeter 2006 (Ph.D. Dissertation).
Vosniadou S., On the Nature of Naïve Physics, in: Reconsidering Conceptual Change: Issues in Theory and Practice, ed. M. Limón, L. Mason, Dordrecht 2002.
Waal F.B.M. de, Chimpanzee Politics: Power and Sex Among Apes, Baltimore 1989.
Waal F.B.M. de, Are We Smart Enough to Know How Smart Animals Are?, New York–London 2016.
Watson A., Religious and Gender Discrimination: St. Ambrose and the Valentiniani, Studia et Documenta Historiae et Iuris 1995, vol. 61.
Wieacker F., Lateinische Kommentare zum Codex Theodosianus, in: Symbolae Friburgensis in honorem Ottonis Lenel, Leipzig 1931.
Wiewiorowski J., The Judiciary of Diocesan Vicars in the Later Roman Empire, transl. S. Nowak, Poznań 2015.
Wynne C.D.L., Animal Cognition. The Mental Lives of Animals, Basingstoke–New York 2001.
Bibliotheca legum. A Database on Carolingian Secular Law Texts, http://www.leges.uni-koeln.de/en/lex/codex-theodosianus/.
Online Library of Liberty, https://oll.libertyfund.org/titles/maine-ancient-law.
Darwin Online, http://darwin-online.org.uk/content/frameset?pageseq= 1&itemID=F937.1&viewtype=text.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor oświadcza, że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza jakichkolwiek praw osobistych lub majątkowych osób trzecich oraz, że jego prawa autorskie do utworu nie są ograniczone w zakresie objętym umową podpisywaną z Wydawcą.
Autor publikacji przenosi nieodpłatnie na Wydawcę autorskie prawa majątkowe do składanego do publikacji Utworu (artykułu) bez ograniczeń czasowych i terytorialnych na następujących polach eksploatacji:
a) wytwarzanie, utrwalanie i zwielokrotnianie określoną techniką egzemplarzy Utworu, w tym techniką drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
b) wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy Utworu, oraz rozpowszechnianie w postaci otwartego dostępu, zgodnie z treścią licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 4.0 Międzynarodowa (zwanej również jako CC BY), dostępnej pod adresem: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.pl;
c) włączenie Utworu w skład utworu zbiorowego;
d) opublikowanie na stronie internetowej czasopisma, publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, oraz publiczne udostępnianie Utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym;
e) wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej na platformy elektroniczne lub inne wprowadzanie Utworu w postaci elektronicznej do Internetu lub innej sieci.
Przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu następuje nieodpłatnie, z chwilą podpisania umowy.
