Początki Skrzyszowa. Przyczynek do badań nad rozwojem terytorialnym wsi lokowanej na prawie niemieckim
Abstrakt
Artykuł dotyczy związków dostrzegalnych pomiędzy lokacją wsi Skrzyszów, a fundacją parafii w tej miejscowości. Skrzyszów w początkach XIV w. należał do Leonarda s. Dzierżysława, h. Rawa. Przed 17 lipca 1331 r. przeszedł na własność Spycimira h. Leliwa, ówczesnego kasztelana wiślickiego. Niedługo później nowy właściciel postanowił powiększyć wieś. W tym celu 4 maja 1333 r. wystawił dokument, mocą którego Konrad, wójt Lipnika miał osadzić kmieci na gruntach leśnych przylegających do Skrzyszowa. Była to zatem lokacja na tzw. surowym korzeniu. W odnośnym dokumencie znalazło się także nadanie na rzecz kościoła. Świątynia skrzyszowska powstała już przed 1331 r., a w 1333 r. posłużyła Spycimirowi jako punkt orientacyjny dla planowania dalszej rozbudowy wsi. Świątynia ta została wzniesiona na skraju starszej części wsi, za którą w 1333 r. osiedlono nowych osadników. Analiza wiadomości płynących głównie ze źródeł kościelnych pozwala formułować teorie na temat etapów rozwoju Skrzyszowa w średniowieczu. W świetle zgromadzonego materiału wydaje się, że w najwcześniejszym okresie wieś rozlokowana była wzdłuż koryta rzeki Wątok, zwanej wówczas Trusiną i obejmowała tereny sąsiadujące z od północnego-zachodu z przedmieściami lokowanego w 1330 r. miasta Tarnów. Po 1333 r. do istniejącej części Skrzyszowa dołączono tereny rozciągające się w górę biegu Wątoka. W ten sposób wieś uzyskała kształt, jaki w ogólnym zarysie zachowała do dzisiaj. Ambitny plan Spycimira lokowania wsi na 100 łanach został zrealizowany jedynie w części. W XVI w. starsza i nowsza część Skrzyszowa obejmowała jedynie około ⅓ tego areału.
Słowa kluczowe:
lokacja, Skrzyszów, Tarnów, średniowiecze, SpycimirBibliografia
Chłapowski K., Źródła pisane, w: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 12-15.
Chłapowski K., Źródła pisane, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 13-17.
Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek XIV-XV, Warszawa 1971.
Gabała J., Strusina, w: Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 415.
Gieysztorowa I., Źródła pisane, w: Województwo mazowieckie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałuckiego, cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1973, s. 17-22.
Geryn K., Skrzyszów, w: Encyklopedia Katolicka, t. 18, Lublin 2013, kol. 328-329.
Gromnicki T., Świętopietrze w Polsce, Kraków 1908.
Gustawicz B., Strusina, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 11, Warszawa 1890, s. 422.
Karbowiak A., Dzieje wychowania w Polsce, t. 3, Okres przejściowy od 1433 do 1510 roku, Lwów 1923.
Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wiek, Kielce 1994.
Kozioł J., Niedojadło A., Strusina i Ruda, w: Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 414-415.
Kumor B., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 4, Kraków 2009.
Kumor B., Powstanie i rozwój sieci parafialnej w Małopolsce Południowej do końca XVI w. (cz. 2), „Prawo Kanoniczne”, 6 (1963) nr 3-4, s. 441-534
Kumor B., Prepozytura tarnowska. Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 12 (1966) s. 205-288.
Ładogórski T., Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958.
Maciszewski M., Skrzyszów, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 10, Warszawa 1889, s. 734-735.
Mateszew S., Sikora F., Osadnictwo i stosunki własnościowe w regionie tarnowskim do końca XVI wieku, w: Tarnów. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruty, t. 1, Czasy przedrozbiorowe, Tarnów 1981, s. 75-209.
Moskal K., Trusz M.K., Rozwój przestrzenny Tarnowa, w: Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadły, Tarnów 2010, s. 364.
Niedojadło A., Kubacki G., Dzieje gminy Skrzyszów i okolic w zarysie, Tuchów 2009.
Pelczar R., Szkoła kolegiacka i jej rola w życiu kulturalnym Jarosławia w XVI-XVIII wieku, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 50 (2007) z. 1-2, s. 5-19.
Piekosiński F., O łanach w Polsce wieków średnich, Kraków 1887.
Romer E., Wątog, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 13, Warszawa 1893, s. 180.
Smołalski A., Z dziejów salariatu nauczycielskiego w Polsce, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 193-194 (2006) z. 3-4, s. 5-13.
Strusina, w: Gewässernamen im Fluẞgebiet des Dunajec, oprac. K. Rymut, M. Majtan, Stuttgart 1998, s. 243-244.
Trusz M.K., Tarnowskie kroniki (4) - Rzeki i mosty dawnego Tarnowa, http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5305,tarnowskie-kroniki-4-rzeki-i-mosty-dawnego-tarnowa.html (dostęp: 2.10.2018 r.)
Wątok, w: Gewässernamen im Fluẞgebiet des Dunajec, oprac. K. Rymut, M. Majtan, Stuttgart 1998, s. 267.
Wiśniowski E., Kolęda – meszne – stołowe na ziemiach polskich. Problem rejonizacji, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Gawinowa, Warszawa 1991, s. 625-638.
Wiśniowski E., Materiały do stanu liczebnego duchowieństwa i służby kościelnej w diecezji krakowskiej w pierwszej połowie XVI w., „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 18 (1969) s. 189-288.
Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.
Wojciechowski S., Źródła pisane, w: Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, Warszawa 1966, s. 14-15.
Wroniszewski J., Ród Rawiczów: Warszowice i Grotowice, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 85 (1992), z. 1, s. 216 [5].
Wroniszewski, Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Zagadnienia społeczne i gospodarcze, Wrocław 2001.
Żabiński Z., Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981.
Uniwersytet Rzeszowski
dr historii; pracownik Insytytutu Historii
https://orcid.org/0000-0003-3515-3245
