Książka i biblioteka w życiu średniowiecznych i staropolskich konwentów dominikańskich na przykładzie klasztorów środkowopolskich w świetle inwentarzy bibliotecznych

Tomasz Stolarczyk

Abstrakt

Książka towarzyszyła dominikaninowi od momentu wstąpienia do nowicjatu aż po śmierć. Była niezbędna przy studiach i ustawicznym kształceniu się, którego wymagało ustawodawstwo zakonne, a także przy codziennych zajęciach braci: kaznodziejstwie, odprawianiu mszy, udzielaniu sakramentów, poście i modlitwie, kontemplacji i rozważaniu Pisma Świętego i pism Ojców oraz Doktorów Kościoła a także zwalczaniu herezji. Można przekonać się o tym analizując księgozbiory dominikańskie znajdujące się w bibliotekach klasztornych w Gidlach, Łęczycy, Łowiczu, Piotrkowie Trybunalskim i Sieradzu na podstawie 8 siedemnastowiecznych inwentarzy i 1 dwudziestowiecznego.
Ponieważ głównym celem Zakonu Braci Kaznodziejów (Ordo Fratrum Praedicatorum) było i jest głoszenie Słowa Bożego czyli kaznodziejstwo bardzo duzy nacisk kładziono na edukację. Służyć temu miały specjalne studia dominikańskie, dające wykształcenie teologiczne oraz filozoficzne. W każdym klasztorze, już od momentu jego powstania, funkcjonowała szkoła konwentualna, a w wybranych konwentach studia partykularne, później materialne, a także szkoły wyższe istniejące w każdej prowincji. Ze szkołami nierozdzielnie związane były biblioteki niezbędne dla ich funkcjonowania, gdyż stanowiły bazę naukową i warsztat pracy. Bibliotek klasztornych było tyle ile było klasztorów. Ich funkcjonowanie regulowało ustawodawstwo zakonne, począwszy od samej reguły i konstytucji, a skończywszy na kronikach klasztornych i rejestrach wydatków.
W ciągu roku w kościołach dominikańskich wygłaszano od 240 do 250 kazań. Zbiory kazań zajmowały w każdym klasztorze dominikańskim poczesne miejsce. Według wspomnianych wyżej inwentarzy najwięcej było ich w bibliotece konwentualnej w Sieradzu - ok. 100 woluminów. Kaznodzieje dominikańscy z Gidli, Łowicza, Łęczycy, Piotrkowa Trybunalskiego i Sieradza przygotowując homilie mogli korzystać z kazań m. in. Bernarda de Bustis, Pelbarta de Themeswar, Mikołaj z Lyry, Pseudo-Pierre’a de La Paluda, Wilhelma z Meffret, Johannesa Wilda (Ferusa), Piotra Skargi, Fryderyka Nausea (Blandicampianusa), Johanna Herolda (Discipulusa), Wincentego Ferreriusza, Jakuba de Voragine, Ludwika z Grenady zw. Granatensis, Johannesa Hoffmeistera, Johanna Ecka (Eckiusa), św. Bernarda z Clairvaux, Piotra Comestora, św. Bonawentury, Gabriela Biela, Marcina Białobrzeskiego, św. Bedy Czcigodnego, Stanisława Karnkowskiego, św. Bernardyna ze Sieny, Dionizego Wielkiego, Hugona de Prato Florido, Mikołaja z Błonia.
Spowiednicy dominikańscy przygotowując się do udzielania Sakramentu Pokuty czytali podręczniki dla spowiedników i dzieła z teologii moralnej m. in. Grzegorza I Wielkiego, Anioła de Clavasio, Andreasa de Escobar, Martinusa Azpilcuety, Thomasa Stapletona, św. Rajmunda z Peñafort, Piotra z Soto, Antoniego Pierozzi (Antoniego de Foligno) i Jana Gersona.
W klasztorach Braci Kaznodziejów pilnie studiowano także Biblię i Konkordancje. Do lektur dominikańskich należały również pisma Ojców, Doktorów i Apologetów Kościoła: św. Augustyna z Hippony, św. Tomasza z Akwinu, św. Grzegorza z Nazjanzu, św. Ambrożego, Laktancjusza, św. Cypriana, św. Izydora z Sewilli, Jana Chryzostoma Złotoustego, św. Hieronima, św. Jana Damasceńskiego, św. Euzebiusza papieża, św. Grzegorza Wielkiego, św. Atanazego, św. Bazylego Wielkiego z Cezarei, św. Cyryla Aleksandryjskiego.
Dominikanie w zaciszu swoich klasztorów uprawiali również ascezę i kontemplowali. W ćwiczeniach duchowych pomocne były im w interesujących nas konwentach dzieła Dionizego Kartuza, Hendrika Herpa, Tomasza a Kempis, Alain’a de la Roche (Alanusa de Rupe), Johannesa Wilda (Ferusa), Humberta de Romanis, Thomasa Stapletona, Diego Estelli, Ludwika z Grenady.
Zakonnicy czytali także dzieła hagiograficzne: Wincentego z Kielczy Vita sancti Stanislai Cracoviensis episcopi (Vita maior) lub Vita sancti Stanislai episcopi Cracoviensis (Vita minor), Jakuba de Voragine: Legenda aurea Sanctorum, sive Lombardica historia, oraz Piotra Kanizjusza Notae de Sanctis, Piotra Skargi Żywoty Świętych, Antoniego Grodzickiego i Seweryna Lubomlczyka życiorysy św. Jacka Odrowąża, Grzegorza z Tours Vita Patrum, Bartłomieja Pawła Szotarewicza Byssus et Purpura Seu Vita et Martyrium D. Stanislai Episcopi Cracoviensis.
Papież Grzegorz IX uczynił dominikanów inkwizytorami, którzy musieli być doskonałymi teologami, aby móc stawić czoło innowiercom i heretykom. Studiowali zatem dzieła z teologii spekulatywnej i dogmatycznej oraz pisma polemiczne: przede wszystkim św. Tomasza z Akwinu, Piotra Lombarda, Thomasa de Vio-Kajetana, Stanisława Hozjusza, Franciszka Kostera, Johanna Ecka, Walentego Poznańskiego (Wróbla), Roberta Bellarmina, Wojciecha Nowopolskiego, Marcina Białobrzeskiego, Stanisława Orzechowskiego, Jakuba Wujka.