Dzieje parafii pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika w Gródku Podolskim w latach 1941-1991
Vladyslav Rozhkov
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-9577-564X
Abstrakt
Od końca XVIII wieku w Gródku Podolskim funkcjonowały dwa kościoły – jeden pw. św. Anny i św. Antoniego, drugi pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika. W 1935 roku świątynie te zostały zamknięte przez władze sowieckie, a wkrótce zdewastowane. Zamknięto także kaplicę wybudowaną w 1845 roku na cmentarzu. Katolicy z Gródka zostali pozbawieni opieki duszpasterskiej. Odrodzenie życia religijnego na Ukrainie Sowieckiej nastąpiło w okresie okupacji niemieckiej. Wierni odzyskali świątynie i mogli swobodnie sprawować nabożeństwa. W roku 1943, dzięki staraniom katolików gródeckich, zaczął do nich przyjeżdżać ks. Franciszek Oleń z diecezji łuckiej, który odprawiał w kaplicy cmentarnej Msze św. oraz udzielał sakramentów. Pod koniec 1944 roku funkcję proboszcza parafii w Gródku objął 25-letni kapłan z archidiecezji lwowskiej ks. Jan Olszański, przyszły biskup diecezji kamieniecko-podolskiej. Prowadzona przez niego katechizacja dzieci, która była w ZSRS zakazana, spowodowała, że w 1959 roku został on wydalony do wioski Manikowce. W ciągu wielu lat opiekę duszpasterską nad katolikami z Gródka sprawowali dojeżdżający kapłani. Dopiero w 1970 roku do parafii św. Stanisława skierowano ks. Franciszka Karasiewicza, który pełnił tam funkcję proboszcza do 1977 roku. Z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, spowodowanego nieustannym nękaniem ze strony lokalnych władz, duchowny opuścił Gródek Podolski, a na jego miejsce wyznaczono ks. Władysława Wanagsa MIC. Już na początku swojej pracy w Gródku nowy proboszcz miał zamiar w miejsce małej kapliczki zbudować nowy kościół, zachowując dotychczasowe wezwanie św. Stanisława – Biskupa i Męczennika. W 1988 roku pomimo sprzeciwu władz państwowych ks. W. Wanags zdecydował się na rozpoczęcie budowy kościoła. W dniu 17 września 1988 roku bp Vilhelms Ņukšs poświęcił nowy kościół w Gródku Podolskim. Była to pierwsza świątynia katolicka powstała na Ukrainie Sowieckiej.
Słowa kluczowe:
Gródek Podolski;, Podole, diecezja kamieniecko-podolska, ks. Franciszek Oleń, bp Jan Olszański, ks. Franciszek Karasiewicz, ks. Władysław WanagsBibliografia
Źródła
Archiwum abp. Eugeniusza Baziaka w Krakowie
sygn. 1053 – Akta Kurii Metropolitarnej obrządku łacińskiego we Lwowie.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
/108 – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Archiwum Kurii Diecezji Kamieniecko-Podolskiej
b. sygn. – Dokumenty i korespondencja bp. Jana Olszańskiego.
Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej w Moskwie
f. P-9401 – NKWD ZSRS.
Archiwum Państwowe Obwodu Chmielnickiego w Chmielnickim
f. 685 – Podolski Rzymskokatolicki Konsystorz Duchowny.
f. P-6193 – NKWD Zarząd Główny Bezpieczeństwa Państwowego.
f. P-338 – Komitet Wykonawczy Rady Deputowanych pracujących w obwodzie kamieniecko-podolskim (chmielnickim).
f. P-6416 – Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów Ukrainy w obwodzie chmielnickim.
Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie
f. P-1332 – Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRS w obwodzie lwowskim.
Archiwum Państwowe Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu
f. P-338 – Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy RM ZSRS w obwodzie tarnopolskim.
Archiwum Państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy w Kijowie
f. 6 – Sprawy kryminalne osób zrehabilitowanych.
Archiwum parafii pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika w Gródku Podolskim
Wanags Władysław, Autobiografia to jest krótki życiorys księdza W. Wanagsa do 25 września 1986 roku (rps).
Centralne Archiwum Państwowe Społecznych Organizacji Ukrainy w Kijowie
f. 1 – Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy.
Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy Ukrainy w Kijowie
f. 4648 – Rada ds. Religii przy Radzie Ministrów USRS.
Źródła drukowane
Andruszczyszyn Antoni, Dziesięć kościołów „na sumieniu” (wywiad z ks. A. Andruszczyszynem przeprowadzony przez L. Danilecką), w: S. Kurlandzki, L. Danilecka, Panie, do kogóż pójdziemy? Marianie na Ukrainie, Warszawa 2001, s. 75-88.
Bizuń Stanisław, Historia Krzyżem znaczona. Wspomnienia z życia Kościoła katolickiego na Ziemi Lwowskiej 1939-1945, Lublin 1994.
Dąbkowski Henryk, Wspomnienie o ks. mgr Michale Żukowskim (1899-1983), w: Kresowi księża harcerze. Od Kamieńca Podolskiego do Nowogródka, red. H. Dąbkowski, Warszawa 1999, s. 37-44.
Gonczaruk Paweł, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 36-38 [wywiad z Zuzanną Michalską], s. 53-54 [wywiad z Jadwigą Śnigórską].
Gonczaruk Pawło, Wira i żyttia. Swidoctwa wirujuczych, „Studia Catholica Podoliae”, 2 (2003) s. 640-646 [wywiad z Emilią Gulko].
Gumeniuk Stanisław, Kim ty jesteś…?, „Głos Podola”, (2000) nr 1-2, s. 7-10.
Karasiewicz Francysk, Spogady pro duszpastyrs’ku praciu, „Studia Catholica Podoliae, 6 (2012) s. 435-494.
Mańkowski Piotr, Pamiętniki, Warszawa 2000.
Olszański Jan, Wygnali mnie z Gródka (wywiad z bp. J. Olszańskim przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 293-303.
Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r., „Dziennik Ustaw” z 1921 r. poz. 300.
Wanags Władysław, Nie sprzeciwiaj się Bogu (wywiad z ks. W. Wanagsem przeprowadzony przez ks. S. Kurlandzkiego), w: S. Kurlandzki, L. Danilecka, Panie, do kogóż pójdziemy? Marianie na Ukrainie, Warszawa 2001, s. 222-258.
Wilk Hilary Marcin, „Ty nie zginiesz”, Lublin 2002.
Źródła dźwiękowe
Zbiory Władysława Rożkowa
Wywiad z ks. Antonim Andruszczyszynem przeprowadzony 18 VI 2013 przez autora (nagranie).
Wywiad z ks. Olegiem Siwcem przeprowadzony 30 VI 2013 przez autora (nagranie).
Wywiad z Marią Szczucką przeprowadzony 4 XI 2019 przez autora (nagranie).
Zbiory Anastazji Podluk
Wywiad z Józefem Szpyczko przeprowadzony 15 V 2016 przez A. Podluk (nagranie).
Opracowania
Barcik Symeon, Franciszkanie łagiernicy, w: Duchowieństwo polskie w świecie. Materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polonijnej. Papieski Uniwersytet Urbaniański. Rzym, 17-18 października 2002 r., red. A. i Z. Judyccy, Toruń 2002, s. 29-37.
Biletska Maria, Ks. Władysław Wanags MIC i jego posługa na Podolu w latach 1977-2001, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 107 (2017) s. 33-62. (Crossref)
Chajko Grzegorz, Arcybiskup Bolesław Twardowski (1864–1944). Metropolita lwowski obrządku łacińskiego, Rzeszów 2010.
Čigāne Iveta, Vilhelms Ņukšs - priesteris uz mūžiem!, „Ludzas Zeme”, (2015) nr 70, s. 6.
Dębowska Maria, Kościół katolicki na Wołyniu w warunkach okupacji 1939-1945, Rzeszów 2008.
Dębowska Maria, Popek Leon, Duchowieństwo diecezji łuckiej. Ofiary wojny i represji okupantów 1939-1945, Lublin 2010.
Dzwonkowski Roman, Kapłani-męczennicy i wyznawcy wiary w diecezji kamieniecko-podolskiej w XX wieku, „Studia Catholica Podoliae”, 1 (2002) s. 235-254.
Dzwonkowski Roman, Kościół katolicki obrządku rzymskiego w Ukraińskiej SRS 1921-1939, „Studia Catholica Podoliae”, 8-9 (2014-2015) s. 297-320.
Dzwonkowski Roman, Kościół katolicki w ZSSR. Zarys historii, Lublin 1997.
Dzwonkowski Roman, Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS 1939-1988, Lublin 2003.
Dzwonkowski Roman, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998.
Dzwonkowski Roman, Odrodzenie życia religijnego w diecezji łucko-żytomierskiej i kamienieckiej 1941-1991, w: Restaurare omnia in Christo. 25-lecie reaktywowania Kościoła Rzymskokatolickiego na Ukrainie. Diecezja kijowsko-żytomierska, red. J. Ślepowroński, W.W. Żurek, Kijów-Żytomierz 2017, s. 85-117.
Dzwonkowski Roman, Za wschodnią granicą 1917-1993. O Polakach i Kościele w dawnym ZSRR z Romanem Dzwonkowskim rozmawia Jan Pałyga, Warszawa 1993.
Gadacz Jan Ludwik, Słownik polskich kapucynów, t. 2., Wrocław 1986.
Gonczaruk Pawło, Wira i żyttia. Swidoctwa wirujuczych, „Studia Catholica Podoliae”, 2 (2003) s. 640-646.
Hlebowicz Adam, „Trwajcie”. Biskup Jan Olszański (1919-2003), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 64 (2006) nr 5, s. 73-81.
Jusiak Roman Oktawian, O. Martynian Wojciech Darzycki OFM (1918-2009) – bernardyn, odnowiciel franciszkanów na Ukrainie, Kalwaria Zebrzydowska 2014.
Juszczyszyna Wiktorija, Pols’ko-ukrajins’ki wzajemyny na terytoriji Chmelnyc’koji obłasti: polaky ta Rymo-katołyc’ka Cerkwa w Gorodku, w: Represiji proty polakiw ta inszych nacionalnostej na Podilli: rol i misce w kraju, red. I. Jaszczuk, Chmelnyckyj 2016, s. 418-438.
Kaczmarski Krzysztof, Niezłomny kapłan z Podola. Ks. kanonik Bronisław Mirecki (1903-1986), w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), red. M. Krzysztofiński, J. Wołсzański, t. 2, Rzeszów-Lwów 2017, s. 89-100.
Karłowicz Leon, Ciernista droga. Życie i działalność o. Martyniana Darzyckiego OFM więźnia Kołymy, Kalwaria Zebrzydowska 1997.
Karwowska Beniamina, Rozynkowski Waldemar, Zygner Leszek, Ks. Biskup Adolf Piotr Szelążek (1865-1950). Kapłan, biskup, wygnaniec, Podkowa Leśna 2010.
Koprowski Marek, Kresy we krwi, Warszawa 2011.
Kuczer Marija, Ksiądz Andrzej Gładysiewicz (1914-1983), duszpasterz parafii Połonne na Podolu, w: Wytrwać i przetrwać jak Bóg daje. Świadkowie Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie Sowieckiej 1917-1991, red. J. Wołczański, Kraków 2010, s. 329-354.
Kumor Вolesław, Kasata diecezji kamienieckiej na Podolu w 1866, „Studia Catholica Podoliae, 1 (2002) s. 209-217.
Lech Z., Szpieg Watykanu!, „Duszpasterz Polski Zagranicą”, (1993) nr 4, s. 565-574.
Nabywaniec Stanisław, Odrodzenie diecezji kamienieckiej i jej losy po 1918 r., „Studia Catholica Podoliae”, 1 (2002) s. 157-207.
Niemiec Jan, Utworzenie i początki działalności Wyższego Seminarium Duchownego diecezji kamieniecko-podolskiej obrządku łacińskiego w Gródku Podolskim 1991-1992, „Studia Catholica Podoliae”, (2002) nr 1, s. 61-91.
Reaktywowanie duszpasterstwa w diecezjach żytomierskiej i kamienieckiej, oprac. M. Dębowska, Rzeszów 2010.
Rosowski Witalij, Dzieje rzymskokatolickiej diecezji kamienieckiej w latach 1918-1941, Lublin 2008.
Rozhkov Vladyslav, Losy świątyń i wspólnot rzymskokatolickich w obwodzie kamieniecko-podolskim (chmielnickim) w latach 1944-1964, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 115 (2021) s. 419–446. (Crossref)
Rożkow Władysław, Ksiądz Władysław Wanags (1931-2001) – obrońca Kościoła na Podolu, Biały Dunajec-Ostróg 2018.
Rożkow Władysław, Sowiecka administracja państwowa wobec duchowieństwa rzymskokatolickiego na Podolu w latach 1944-1964, w: Studia z historii najnowszej Polski, red. R. Łatka, M. Przeperski, t. 2, Warszawa 2020, s. 73-90.
Rublowa Natalia, Kokin Sergij, Kuras Iwan, Biografiji rymo-katołyc’kych swiaszczenykiw, represowanych radians’koju władoju, „Z archiwiw WUCZK-GPU-NKWD-KGB” nr 21 (2003) nr 2, s. 374-438.
Schematyzm Kamjanec-Podilskoji dijeceziji, Kamjanec-Podilskyj 2003.
Sidłec’kyj Andrij, Swiatyj Antonij z Paduji, pokrowytel Gorodka, „Gołos Seminariji” 17 (2013) nr 1, s. 6-7.
Sołżenicyn Aleksander, Archipelag Gułag. Próba dochodzenia literackiego, t. 1, Warszawa 1998.
Sosnowskich Jelena, Transformacija gosudarstwienno-konfessionalnych otnoszenij w 1985-1997 gg. Na materiałach Czielabinskoj obłasti, Czielabinsk 2014.
Stoczkowyj Wałerij, Nesterenko Wałerij, Rymsko-Katolycka Cerkwa na Podilli u 20-ti – 90-i roku XX st. Istoryko-geograficzne doslidżenia, Kołomyja 2001.
Sula Dorota, Kościół katolicki na Ukrainie w latach 1921–1939, w: Państwo – religia. Instytucje państwowe i obywatele wobec religii w Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku, red. J. Durka, t. 1, Kalisz 2014, s. 107-128.
Szpyczko Nela, Śladami Księdza Władysława Wanagsa, niestrudzonego sługi Maryi, „Rota” (2004) nr 49, s. 1-10.
Szubtarski Grzegorz, Antykościelne ustawodawstwo w ZSRR za rządów Włodzimierza Lenina (1917-1923), „Kościół i Prawo”, 2 (2013) nr 2, s. 63-75.
Szymański Józef, Kościół katolicki na Podolu. Obwód winnicki 1941-1964, Lublin 2003.
Szymański Józef, Kościół katolicki w obwodzie kamieniecko-podolskim w 1945 r., w: Historia świadectwem czasów. Księdzu Markowi Tomaszowi Zahajkiewiczowi, red. W. Bielak, S. Tylus, Lublin 2006, s. 471-482.
Urban Wincenty, Archidiecezja lwowska, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939-1945. Metropolie wileńska i lwowska, zakony, red. Z. Zieliński, Katowice 1992, s. 91-171.
Urban Wincenty, Duszpasterska siejba kapłanów repatriantów na Ziemiach odzyskanych w latach 1945-1970, Wrocław 1972.
Wołczański Józef, Misja pastoralna ks. Jana Olszańskiego na Podolu z lat 1944-1989 w relacjach sowieckich władz wyznaniowych, w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), red. M. Krzysztofiński, J. Wołсzański, t. 2, Rzeszów-Lwów 2017, s. 239-264.
Wołсzański Józef, Ksiądz biskup Jan Olszański. Duszpasterz – patriota – człowiek, w: Pasterz i twierdza. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu biskupowi Janowi Olszańskiemu ordynariuszowi diecezji w Kamieńcu Podolskim, red. J. Wołczański, Kraków-Kamieniec-Podolski 2001, s. 9-19.
Żaryn Jan, Starania ks. dr Teodora Benscha o uwolnienie czternastu księży diecezji łuckiej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (1997) nr 1, s. 61-71.
Netografia
Ks. Jan Ślepowroński, http://www.orient.sacro.pl/index.php?a=gl&s=246&szczeg=216 (dostęp: 7.01.2021).
Poluchowicz Dmytro, Denysiewicz Anna, Przygody Świętego Antoniego na Podolu, http://slowopolskie.org/przygody-witego-antoniego-na-podolu/ (dostęp: 23.09.2020).
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0001-9577-564X
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
