Rodzaje i formy jałmużny w Polsce przedrozbiorowej
Marian Surdacki
Katedra Historii Wychowania i Historii Opieki Społecznej, Wydział Nauk Społecznych KUL , PolskaAbstrakt
Problem pomocy chorym, ubogim, starym, sieroto i innym potrzebującym występował stale na przestrzeni cywilizacji ludzkiej. Ogromną, wręcz dominującą rolę w świadczeniu pomocy tym ludziom odegrał Kościół, który swą nauką o miłosierdziu inspirował swych wyznawców do wspierania potrzebujących. Pomoc tą świadczono przede wszystkim o szpitale – pełniące aż do czasów Oświecenia funkcję przytułków, w mniejszym stopniu poprzez bractwa dobroczynne. Jednakże najbardziej powszechną formę pomocy stanowiła jałmużna, tzw. „miłosierdzie na co dzień”, według średniowiecznej koncepcji miłosierdzia, „złoty” i uniwersalny środek zaradczy na wszelką nędzę ludzką, bowiem dostępny i możliwy do realizacji przez wszystkich ludzi z różnych stanów i grup społecznych. Dawanie jałmużny było czymś naturalnym i codziennym, wręcz wpisanym w mentalność społeczeństwa okresu najpierw średniowiecznego, później nowożytnego. Była ona ważnym elementem wszystkich uroczystości kościelnych i rodzinnych, zjazdów i spotkań publicznych oraz podróży.
Występowały różne formy świadczenia jałmużny. Jedną z nich była jałmużna ze strony osób indywidualnych, którą najczęściej praktykowano w postaci tzw. jałmużny testamentowej na mocy zapisów w aktach ostatniej woli. W testamentach zapisy i dyspozycje jałmużnicze kierowane były zarówno na osoby prywatne (żebraków i ubogich) – pojedyncze lub grupę takich osób żyjących na ulicach lub w swoich domach. Równie często autorzy testamentów przekazywali część swego majątku, jako jałmużnę dla instytucji dobroczynnych, przede wszystkim szpitali i żyjących w nim pensjonariuszy.
Jeszcze częściej świadczone były inne formy jałmużny, bardziej nieformalnej, przekazywanej przez osoby prywatne w sposób spontaniczny bądź to osobom przebywającym w szpitalach, bądź ze bramom pozostającym poza placówkami dobroczynno-opiekuńczymi.
Kolejną forma wspierania potrzebujących była jałmużna pogrzebowa, rozdawana przez rodziny zmarłego ubogi żebrakom uczestniczącym w pogrzebie. Niekiedy wynikała ona z woli samego zmarłego, który przed śmiercią zobowiązywał krewnych (mocą testamenty lub słownie) do obdarzania jałmużną biedaków biorących udział w ceremonii pochówku. Ci ostatni wsparcie otrzymywali również, uczestnicząc w stypach pogrzebowych.
Wymienione wyżej rodzaje jałmużny można określić jako nie instytucjonalne.
Bywało jednak, że jałmużnę świadczyły też różne instytucje i organizacje, a więc parafie, klasztory, szpitale i bractwa charytatywne, które do tego właśnie celu były powoływane, np. bractwa ubogich, bractwa szpitalne czy bractwa miłosierdzia.
Do form pomocy instytucjonalnej można zaliczyć przez biskupów, monarchów czy urzędy miejskie. Wreszcie spotykało się też jałmużnę z kar sądowych, zobowiązujących obwinionego czy skazanego do pomagania potrzebującym, jako substytut innego rodzaju sankcji, no. chłosty czy więzienia. Niekiedy same sądy, rezygnowały z należnych im opłat sądowo-administracyjnych, przeznaczając je na jałmużnę dla żebraków .
Słowa kluczowe:
jałmużna, bractwa, ubodzy, żebracy, legaty, testamentyBibliografia
Adamska D., Nocuń P, „Czu troste und czu hulffe des zele”. Późnośredniowieczne ugody kompozycyjne z terenu Śląska, – „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 59 (2004) s. 111-139.
Antosiewicz K., Opieka nad chorymi i biednymi w krakowskim Szpitalu Świętego Ducha (1220-1741), „Roczniki Humanistyczne”, 26 (1978) z. 2, s. 35-79.
Antosiewicz K., Zakon Ducha Świętego w Polsce średniowiecznej, „Nasza Przeszłość”, 23 (1966) s. 167-198
Ataman J., Wacław Hieronim Sierakowski i jego rządy w diecezji przemyskiej, Warszawa 1936.
Augustyniak U., Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa 1992.
Bobowski K., Opieka społeczna, w: Legnica, red. S. Dąbrowski, Wrocław-Legnica 1998, s. 59-65.
Budzyński Z., Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII w.), Przemyśl-Kraków 1987.
Chodyński S., Bractwo, Encyklopedia Kościelna, t. 2, red. M. Nowodworski Warszawa 1873, s. 551-571.
Cynarski S, Ze studiów nad ludnością miasta Krosna w XVI-XVIII w., „Rocznik Przemyski”, 11 (1967) s. 75-93.
Czaja R., Rozwój szpitali miejskich w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 135-144.
Dąbrowski K., Działalność społeczna cystersów w Oliwie w XII-XVI wieku, „Summarium”, 23 (1974) nr 3, s. 131-138
Dąbrowski K., Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975.
Derwich M., Benedyktyński klasztor Św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa- Wrocław 1992.
Długokęcki W., W sprawie późnośredniowiecznych testamentów gdańskich, „Zapiski Historyczne”, 76 (2011) z. 3, s. 115-139.
Dola K., Opieka społeczna i zdrowotna w Głogowie do czasów pruskich (1942), w: Misericordia et veritas. Księga pamiątkowa ku czci księdza biskupa Wincentego Urbana, red. J. Mandziuk, J. Pater, Wrocław 1986, s. 113-146.
Dola K., Opieka społeczna Kościoła, w: Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. 1, cz. 2, Poznań-Warszawa 1974, s. 120-122, 343-345, 368-373, 504- 506.
Dola K., Opieka społeczna w Księstwie Nyskim za czasów biskupa Franciszka Ludwika Neubugera (1683-1732), „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”, 9 (1981) s. 19-46.
Dola K., Szpitale średniowieczne Śląska. Rozwój historyczny, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”, 1 (1968) s. 239-292.
Fabiani B., Ludwika Maria i Francuzi w Warszawie 1646-1668, w: Warszawa XVI-XVII wieku, Warszawa 1977, s. 227-258.
Fankidejski J., Klasztory żeńskie diecezji chełmińskiej, Pelplin 1883.
Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880.
Flaga J., Działalność charytatywna bractw religijnych w XVII i XVIII wieku, w: Ecclesia et Status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej Profesora Józefa Krukowskiego, red. A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 377-399.
Geremek B., Ludzie marginesu społecznego w średniowiecznym Paryżu XIV-XV wiek, Wrocław 1971.
Geremek B., Świat opery żebraczej. Obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV-XVII wieku, Warszawa 1989.
Geremek B., Święty Antoni z Florencji o żebrakach i jałmużnie, w: Wieki średnie. Medium aevum. Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteuffelowi w 60 rocznicę urodzin, red. A. Gieysztor, M.H Serejski, S. Trawkowski, Warszawa 1962, s. 239-237.
Geremek B., Żebracy w Italii późnego średniowiecza: Obraz literacki a środowisko społeczne, w: Społeczeństwo. Gospodarka. Kultura. Studia ofiarowane Marianowi Małowistowi w czterdziestolecie pracy naukowej, Warszawa 1974, s. 83-97.
Giedroyć F., Rys historyczny szpitala św. Łazarza w Warszawie, Warszawa 1897.
Głowacka A., Dobroczynność w obliczu śmierci w małych miastach wielkopolskich w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, w: Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII-XXI wieku, red. D.K. Chojecki, E. Włodarczyk, Warszawa 2010, s. 95-111.
Głowacka-Penczyńska A., Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 2010.
Głowacka-Penczyńska A., Testamenty mieszkańców małych miast wielkopolskich z XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 59 (2011) nr 3-4, s. 381-393.
Główka D., Legaty pieniężne i rzeczowe na rzecz instytucji kościelnych w testamentach duchownych z diecezji płockiej w XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 59 (2011) nr 3-4, s. 409-413.
Góralski Z., Opieka społeczna i szpitalnictwo w dawnej Polsce (na przykładzie Lubelszczyzny), „Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Warszawskiego”, 3 (1963) s. 82-101.
Góralski Z., Szpitale na Lubelszczyźnie w okresie przedrozbiorowym, cz. II, oprac. D. Wójcik-Góralska, Lublin 1999.
Grzybowski M., Kościelna działalność Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego 1773-1785, w: Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 7, Warszawa 1983, s. 4-225.
Guldon Z., Wizytacja parafi i radomskich z 1747 roku, w: Radom i region radomski w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. Z. Guldon, S. Zieliński, Radom 1996, s. 45-66.
Heck E., Struktura społeczna średniowiecznego Wrocławia na przełomie XIV/XV wieku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 7 (1952) s. 57-94.
Jelonek-Litewka K, Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie, „Nasza Przeszłość”, 61 (1984) s. 50-67.
Justyniarska-Chojak K., Legaty „pobożne” dla bractw religijnych w Nowym Sączu (w pierwszej połowie XVII wieku, w: Bractwa religijne w średniowieczu i w okresie nowożytnym (do końca XVIII wieku), red. D. Burdzy, B. Wojciechowska, Kielce 2014, s. 235-245.
Karaskiewicz K., Teoria miłosierdzia według prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego na podstawie jego listów, w: Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XV-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999, s. 31-48.
Karpiński A., Dobroczynne i religijne legaty lwowskich mieszczan w świetle ich testamentów z lat 1550- 1700, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 59 (2011) nr 3-4, s. 361-393.
Karpiński A., Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 1996.
Karpiński A., Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku, Warszawa 1983.
Kasabuła T., „Proces do Dyecezyi i względem ubogich” biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego z dnia 17 XII 1786 roku, „ Wiadomości Kościelne Archidiecezji Białostockiej”, 9 (28), 2000, nr 1 (116), s. 193-196.
Kolankiewicz M., Schronienie. Historia Domu Małych Dzieci ks. G.P. Baudouina, Warszawa 1997.
Kopiczko A., Szpitalnictwo na Warmii w XVI – XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, s. 97-107.
Kossakowski J. K., Xiądz pleban, Warszawa 1786.
Kowalski W., Opieka społeczna i dobroczynność na terenie archidiakonatu sandomierskiego w dobie przedrozbiorowej, w: Charitas, Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XV-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999, s. 167-186.
Krętosz J., Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego od XV wieku do 1772 roku, Lublin 1986.
Kropidłowski Z., Dzieje miłosierdzia chrześcijańskiego w średniowiecznym Gdańsku, „Universitatis Gedanensis”, 3 (1991) nr 5, s. 36-47.
Księga pamiątkowa trzechsetlecia zgromadzenia księży misjonarzy (1625-1925), Kraków 1925.
Kujot S., Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875.
Kuklo C., Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Białystok 1998.
Kumor B., Kościelne stowarzyszenia świeckich na ziemiach polskich w okresie przedrozbiorowym, „Prawo Kanoniczne”, 10 (1967) nr 1-2, s. 289-356.
Kumor B., Statuty Bractwa Literackiego Nauki Chrześcijańskiej przy kolegiacie św. Małgorzaty w Nowym Sączu, „Archiwa Biblioteki Muzea i Kościelne”, 2 (1961) s. 351- 389.
Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912.
Lapis D., Lapis B., Beginki w Polsce w XVIII-XV wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 79 (1972) nr 3, s. 522-544.
Lesiak E., Kobiety z rodu Radziwiłłów w świetle inwentarzy i testamentów (XVI-XVIII W.), w: Administracja i życie codzienne w dobrach Radziwiłłów XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, Warszawa 2009, s. 113-194.
Łoziński W., Patrycjat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII wieku, Lwów 1902.
Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościołów, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych dawnej diecezji poznańskiej, t. 1, Poznań 1858.
Mandziuk J., Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku. Średniowiecze, t. 1, cz. 2, Warszawa 2004.
Mandziuk J., Opieka społeczna Kościoła katolickiego na Śląsku do czasów pruskich (1742), „Resovia Sacra”, 8 (2001) s. 129-166.
Markwitzówna A., Bractwo Miłosierdzia w Poznaniu w XVIII w., „Kronika Miasta Poznania”, 2 (1948) nr 2, s. 20-127.
Maroszek J., Wileńskie przytułki – szpitale w XVI-XVIII wieku, w: Cała historia to dzieje ludzi... studia z historii społecznej ofi arowane prof. Andrzejowi Wyczańskiemu w 80. rocznice urodzin i 55-lecie pracy naukowej, red. C. Kukla, Białystok 2004, s. 191- 218.
Wincentego a Paulo w Polsce (1651-2001). I. Dzieje, red. S. Rospond, Kraków 2001.
Możejko B., Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku, Gdańsk 2010.
Mrozowski K., Religijność mieszczan późnośredniowiecznej Warszawy w świetle najstarszych zachowanych testamentów, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 58 (2010) nr 2, s. 191-196.
Oliński P., Mieszczanin w trosce o zbawienie. Uwagi o memoratywnych funkcjach fundacji mieszczańskich w wielkich miastach pruskich, w: Ecclesia e civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 347-359.
Partyka W., Opieka społeczna w Ordynacji Zamojskiej w XVII-XVIII wieku, Lublin 2008.
Pawlikowska W., Testamenty duchowieństwa diecezji wileńskiej w drugiej połowie XVI w. Prawo i praktyka, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 59 (2011) nr 3-4, s. 395-407.
Pękacka-Falkowska K., Dyscyplinować i pomagać – toruńskie akuszerki miejskie w XVIII w. (kilka uwag na marginesie przysiąg i porządków akuszerek), „Medycyna Nowożytna”, 19 (2012) z. 2, s. 65-105.
Pękacka-Falkowska K., Wielka epidemia chorób zakaźnych w nowożytnym Toruniu. Wielka zaraza w trakcie III wojny północnej jako fakt totalny, Toruń 2012 (rps, praca doktorska, Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu).
Przyboś A., Rzeszów na przełomie XVI i XVII wieku, w: Pięć wieków miasta Rzeszowa, red. F. Błoński, Warszawa 1958, s. 63-159.
Riabinin J., Rada miejska lubelska w XVII w., Lublin 1931.
Rochici, Podręczna Encyklopedia Kościelna, red. Z. Chełmicki, t. 33-34, Warszawa 1914, s. 288.
Rodziński A., Bogactwo i ubóstwo w świetle myśli chrześcijańskiej pierwszych trzech stuleci, „Vox Patrum”, 16 (1996) z. 30-31, s. 85-90.
Salwa T., Litewska prowincja księży misjonarzy (1794-1842), „Nasza Przeszłość”, 56 (1981) s. 147-235.
Schletz A., Zarys historyczny zgromadzenia sióstr miłosierdzia w Polsce, „Nasza Przeszłość”, 12 (1960) s. 59-172.
Sieciechowiczowa L., Życie codzienne w renesansowym Poznaniu 1518-1619, Warszawa 1976.
Staniszewski P., Szpitalnictwo kościelne w archidiakonacie łęczyckim i łowickim do 1795 roku, Warszawa 2004.
Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowcem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999.
Stopka K., Szkoły katedralne metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu, Kraków 1994.
Subera I., Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, Warszawa 1981.
Surdacki M., Edukacja i opieka społeczna w Urzędowie XV-XVIII wiek, Lublin 2004.
Surdacki M., Opieka społeczna w Wielkopolsce Zachodniej w XVII-XVIII wieku, Lublin 1992.
Surdacki M., Urzędów w XVII i XVIII wieku. Miasto. Społeczeństwo. Życie codzienne, Lublin 2007.
Szarszewbłogosławieniski A., Dokumenty fundacji nieszpitalnych jako źródło do badań na d strukturą wewnętrzną szpitali gdańskich w XVII i XVIII wieku, „Rocznik Gdański”, 56 (2006) s. 163-177.
Świątecka M., Św. Wincenty a Polska, „Nasza Przeszłość”, 11 (1960) s. 35-100. Testamenty szlachty krakowskiej XVII – XVIII w. opr. A. Faleniowska-Gradowska, Kraków 1997.
Tyszewicz-Obara A., Życie codzienne średniowiecznej łaźni, w: Rycerze Wędrowcy Kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowalski, Kielce 2013, s. 357-364.
Wachholz L., Szpitale krakowskie 1220-1920, t. 2, Kraków 1924.
Katedra Historii Wychowania i Historii Opieki Społecznej, Wydział Nauk Społecznych KUL
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
