Obraz parafii małopolskich w świetle Liber beneficiorum Jana Długosza. Luki i wybrane możliwości uzupełnienia
Leszek Poniewozik
Abstrakt
Liber beneficiorum Jana Długosza to jedno z podstawowych źródeł pozwalających poznać sytuację kościoła katolickiego w diecezji krakowskiej w drugiej połowie XV w. Zamysłem autora było stworzenie dzieła pozwalającego bronić praw różnych instytucji kościelnych do posiadanych przez nie elementów uposażenia. Z założenia zatem źródło zawiera opisy rodzaju uzyskiwanych dochodów oraz źródeł ich pochodzenia. Jedną z istotnych grup beneficjów opisywanych przez Długosza, były kościoły parafialne. Poświęcono im jedną z trzech zasdaniczych części dzieła. Uprzednio stworzony formularz opisu pozwalał zgromadzić informacje porównywalne w skali diecezji krakowskiej a dotyczące m. in. wezwań świątyń, materiału z jakiego zostały wzniesione czy własności miejscowości w jakich kościoły się znajdowały. W głównej jednak mierze Liber beneficiorum pozwala poznać źródła dochodów, takie jak dziesięciny, czynsze czy inne. Niewątpliwym walorem dzieła Jana Długosza jest precyzyjne rozróżnienie płatników poszczególnych świadczeń. Jan Długosz w wielu przypadkach nie ograniczał się do wskazania źródeł dochodów plebanów, ale podawał ich szacunkową wartość. Nie mniej ważne jest ujęcie świadczeń ludności wiejskiej uiszczanych w naturze oraz płynących z własnego gosporadstwa plebańskiego. Niejako przy okazji – nie był to bowiem główny powód stworzenia dzieła – Liber beneficiorum pozwala poznać okręgi parafialne opisywanych kościołów. Tak duża różnorodność informacji zawartych w dziele Jana Długosza stwarza olbrzymie możliwości badawcze. Niestety nie jest to źródło idealne. Głównym mankamentem Liber beneficiorum są liczne pominięcia. Dzieło w wielu przypadkach nie podaje żadnych informacji na temat licznych kościołów parafialnych. W innych przypadkach, w których opis został zamieszczony, zawiera on liczne luki. W tej sytuacji koniecznością staje się poszukiwanie możliwości uzupełnienia informacji podanych przez Jana Długosza. Wspomniane wyżej bogactwo informacji zawartych w Liber beneficiorum powoduje, że uzupełnień tych należy szukać w bardzo różnorodnym materiale źródłowym. Co więcej nie są to źródła współczesne dziełu Jana Długosza. W większości przypadków pochodzą z późniejszych czasów, głównie z XVI w. Są nim przede wszystkim wizytacje kościelne oraz źródła o charakterze fiskalnym – tak kościelne jak i świeckie. Pozwalają one niekiedy w dużym stopniu wypełnić luki dotyczące liczby parafii, ich dochodów, wielkości okręgów parfialnych itd. Niestety fakt korzystania ze źródeł dość odległych chronologicznie nie pozwala uzyskanych informacji w prosty sposób odnieść do czasów Jana Długosza. To z kolei pociąga za sobą konieczność żmudnej weryfikacji uzyskanych danych.
Słowa kluczowe:
Jan Długosz, parafia, beneficjum, uposażenie, dziesięcinaBibliografia
Boroda K., O przydatności rejestrów poborowych z XVI wieku w badaniach demografi cznych, „Przeszłość Demografi czna Polski”, 33 (2014) s. 21-38.
Chłapowski K., Źródła pisane, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. W. Pałuckiego, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 13-17.
Chłapowski K., Źródła pisane, w: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 12-15.
Chłapowski K., Kościoły murowane i drewniane w województwie kaliskim w drugiej połowie XVI wieku – Referat z konferencji naukowej Województwo kaliskie w XVI wieku, Kaliszu 29-30 IX 2011 r., http://www.wbc.poznan.pl/Content/203953/index.pdf (dostęp: 9.03.2017)
Gieysztorowa I., Wstęp do demografi i staropolskiej, Warszawa 1976.
Gieysztorowa I., Źródła pisane, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1973, s. 17-22.
Glemma T., Wizytacje diecezji krakowskiej z lat 1510-1570, „Nasza Przeszłość”, 1 (1946) s. 43-96.
Górska K, Przyczynek do krytyki rejestrów poborowych z XVI wieku, „Studia Źródłoznawcze”, 1 (1957) s. 185-190.
Guldon Z., Uwagi w sprawie przydatności badawczej rejestrów poborowych z XVI w., „Zapiski Historyczne”, 31 (1966) z. 1, s. 73-79.
Karbownik H., Libri retaxationum a libri benefi ciorum w systemie skarbowości kościelnej w Polsce w XV i XVI wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 22 (1970) z. 1, s. 215-225.
Koczerska M., Zbigniew Oleśnicki i kościół krakowski w czasach jego pontyfi katu (1423-1455), Warszawa 2004.
Kowalski M.D., Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kraków 2000.
Kowalski M.D., Dzieje autografu katedralno-kolegiackiej części „Liber benefi ciorum dioecesis Cracoviensis” Jana Długosza, „Studia Źródłoznawcze”, 46 (2009) s. 83-94.
Kuraś S., Regestrum Ecclesiae Cracoviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber beneficiorum Jana Długosza, Warszawa 1966.
Pałucki W., Przynależność własnościowa osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1973, s. 88-102.
Rutkowski H., Lokalizacja miejscowości, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 1973, s. 64-76.
Rutkowski H., Granice państwowych jednostek terytorialnych, w: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. H. Rutkowskiego, cz. 2 Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 27-35.
Skupieński K., Struktury systemowe polskich miar zbożowych w XVI wieku, „Przegląd Historyczny”, 69 (1978) z. 4, s. 623-646.
Słownik historyczno-geografi czny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, Wrocław 1980.
Słownik historyczno-geografi czny województwa lubelskiego w średniowieczu, oprac. S. Kuraś, w: Dzieje Lubelszczyzny, t. 3, Warszawa 1983.
Szymański D., Wezwania kościołów parafi alnych w diecezji krakowskiej w końcu XVI wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 41 (1993) z. 2, s. 83-159.
Wiśniowski E., Liczebność duchowieństwa diecezjalnego na ziemiach polskich w pierwszej połowie XVI w., „Roczniki Humanistyczne”, 16 (1968) z. 2, s. 43-77.
Wiśniowski E., Materiały do stanu liczebnego duchowieństwa i służby kościelnej w diecezji krakowskiej w pierwszej połowie XVI w., „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 18 (1969) s. 189-288.
Wiśniowski E., Parafi e w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.
Wojciechowski S., Źródła pisane, w: Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, pod red. W. Pałuckiego, Warszawa 1966, s. 14-15.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
