Początki parafii i najstarszy kościół w mieście Olsztynku (Olsztynie)
Abstrakt
Przedmiotem artykułu są okoliczności powstania parafii w mieście Olsztynku (obecnie Olsztyn) w ziemi krakowskiej i wybudowania tam kościoła. Teren pod nową parafię był położony w diecezji krakowskiej, ale należał do parafii klasztornej w Mstowie, której kościół podlegał zwierzchnictwu ordynariuszy gnieźnieńskich. Nowa parafia została utworzona w wyniku wydzielenia jej z obszaru parafii mstowskiej. Starania o powołanie parafii podjął osobiście Jan Ocieski, podkanclerzy Królestwa Polskiego, a od 1551 roku starosta olsztyński. Jednym z powodów jego decyzji był zamiar przyśpieszenia formowania się miasta. Zmiany przeprowadzono za zgodą króla Zygmunta Augusta. Wszystkie uzgodnienia odnośnie do powołania parafii odbyły się prawdopodobnie na sejmie w Piotrkowie w lutym 1552 roku. Spotkali się tam wszyscy, który mieli wpływ na tę decyzję. Formalnie parafia została utworzona na mocy dokumentu arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Dzierzgowskiego z 1552 roku. Przyłączono do niej trzy wsie królewskie sąsiadujące z miastem. W erekcji olsztyńskiej parafii widać efekt kompromisu. W zamian za wyłączenie części obszaru z parafii mstowskiej przekazano zakonnikom patronat nad kościołem, z którego ustąpił król, będący właścicielem miasta. Prawo prezenty zostało ograniczone do jednego z braci konwentu. Faktycznie powstała więc parafia filialna klasztoru mstowskiego. Arcybiskup gnieźnieński pomimo formalnego zatwierdzenia erekcji nie rościł sobie praw do zwierzchnictwa nad nową parafią. Metropolici gnieźnieńscy respektowali nad terenem olsztyńskiej parafii jurysdykcję biskupów krakowskich. Nie można z pewnością stwierdzić, kiedy powstał najstarszy kościół w Olsztynku. Zezwolenie na wybudowanie go znalazło się w dokumencie lokacyjnym miasta z 1488 roku. Nie ma podstaw do uznania, że powstał on przed formalną erekcją parafii. Tradycja przypisuje tę fundację kanclerzowi Janowi Ocieskiemu. Do jego imienia nawiązuje prawdopodobnie wezwanie świątyni. Budowę kościoła w Olsztynku rozpoczęto prawdopodobnie po 26 lutego 1552 roku. Pierwotny kościół uległ zniszczeniu przed 1598 rokiem.
Słowa kluczowe:
Olsztyn, Mstów, parafia, patronat klasztorny, dokument erekcyjnyBibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
Archiwum Konsystorza Gnieźnieńskiego, sygn. G. II. 1.
Akta Konsystorza Gnieźnieńskiego, sygn. A101, A102.
Dyplomy Gnieźnieńskie, sygn. Dypl. Gn. 779, 780, 781, 786.
Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej (AACz), sygn. KM 730.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD)
Archiwum Skarbu Koronnego (ASK): oddz. I, sygn. 2, 63, 119; oddz. IV: sygn. 6, 21; oddz. XLVI: sygn. 42; oddz. LVI, sygn. O-2.
Metryka Koronna (MK), t. 14, 21, 77, 80, 82.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMKr)
Akta wizytacji kapitulnych, sygn. AV Cap 1; AV Cap 15; AV Cap 20.
Akta wizytacji biskupich, sygn. AV 17; AV 26.
Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu
Archiwum Kapituły Katedralnej i Kolegiackiej w Sandomierzu (AKKS), sygn. Perg. 155 (depozyt).
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Dypl. 359.
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), rkps 27.
Polska Akademia Umiejętności, Materiały do Kodeksu Dyplomatycznego Małopolski, t. V, 1451-1506, oprac. W. Bukowski, F. Sikora, J. Wroniszewski, pod red. W. Bukowskiego, przy współpracy J. Szyszki, Kraków 2014, http://www.kodeks.pau.krakow.pl/dokumenty.html (dostęp: 26.04.2021).
Źródła drukowane
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1, 3, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876, 1887.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 6, wyd. A. Gąsiorowski, H. Kowalewicz, Poznań 1982; t. 7, wyd. A. Gąsiorowski, R. Walczak, Warszawa 1985; t. 11, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jasiński, T. Jurek, I. Skierska, Poznań 1999.
Kodex dyplomatyczny Polski, t. 3, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1858.
Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. I, (Abramowice-Mazurki), Łódź 1966.
Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509-1551. Biblioteka Jagiellońska rkp. 259, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, przy współpracy R. Grzesika, Warszawa 2010.
Monumenta Poloniae Vaticana, t. 1, Acta Camerae Apostolicae, vol. I, 1207-1344, ed. J. Ptaśnik, Cracoviae 1913.
Pietrzyk Zdzisław, Księga egzaminów do święceń w diecezji gnieźnieńskiej z lat 1563-1603, Kraków 2009.
Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, oprac. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna, S. Żyga, Wrocław 1956.
Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680 wraz z aneksem miast według rejestru z roku 1655, oprac. E. Trzyna, S. Żyga, red. S. Inglot, Wrocław 1959.
Účty dvora prince Zikmunda Jagellonského, vévody hlohovského a opawského, nejvyššího hejtmana Slezska a Lužic, z let (1493) 1500-1507: kritická edice pramene, ed. P. Kozák, Praha-Opava 2014.
Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 3, wyd. S. Kuraś, Wrocław 1969; cz. 5, wyd. I. Sułowska-Kuraś, S. Kuraś, Wrocław 1970.
Opracowania
Bajon-Romańska Małgorzata, Jak budowano kościoły w średniowiecznej Małopolsce, Wrocław 2008.
Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska pod wzgledem jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2, Warszawa 1844.
Borowska-Antoniewicz J., Antoniewicz M., Opis zamku Olsztyn sporządzony przez rewizorów królewskich w 1631 r., „Ziemia Częstochowska”, 26 (1999) s. 187-198.
Chachaj Jacek, Rozwój sieci parafialnej w dekanacie Zator do końca XVI wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 68 (1997) s. 221-308. (Crossref)
Chojnacki Artur, Klasztorny patronat wobec potrzeb patronackiego kościoła. Wybrane aspekty na przykładzie kościołów średniowiecznej Małopolski, w: Klasztor w kościele średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Warszawa-Wrocław-Opole 2010, s. 193-310.
Chojnacki Artur, Kościoły pod zakonnym patronatem w średniowiecznej Małopolsce (XIII-XV w.), praca doktorska, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków 2007 [kps].
Cynarski Stanisław, Zygmunt August, Wrocław 2004.
Dembiński Paweł, Rzeszotarzewo, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 4, Poznań 2008, s. 259-266.
Gąsiorowski Antoni, Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich: katalog admisji w Gnieźnie i w Poznaniu 1420-1500, Poznań 1993.
Gieysztorowa Irena, Źródła pisane, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. II, Komentarz, indeksy, red. H. Rutkowski, Warszawa 1973, s. 17-22.
Glemma Tadeusz, Wizytacje diecezji krakowskiej z lat 1510-1570, „Nasza Przeszłość”, 1 (1946) s. 43-96.
Górska-Gołaska Krystyna, Drzeczkowo, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 1, Poznań 1982-1985, s. 411-413.
Górska-Gołaska Krystyna, Potrzanowo, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 3, Poznań 1993-1999, s. 798-800.
Hartleb Kazimierz, Jan z Ocieszyna Ocieski. Jego działalność polityczna i dyariusz podróży do Rzymu 1501-1548, Lwów 1917.
Jurek Tomasz, Rydzyna, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 4, Poznań 2001-2008, s. 241-246.
Jurek Tomasz, Siedlec, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 4, Poznań 2001-2008, s. 365-367.
Katalog zbioru dokumentów pergaminowych Biblioteki Jagiellońskiej, oprac. K. Nabiałek, W. Świeboda, M. Zdanek, przy współpracy R. Tatarzyńskiego, red. K. Nabiałek, Kraków 2014.
Kiryk Feliks, Pergaminy Archiwum Kapituły Sandomierskiej, Sandomierz 2002.
Kozák Petr, Mezi centrem a periferií: Itinerář pozdějšího krále Zikmunda I. Starého z doby jeho pobytu w Uhrách a v českých zemích (1498-1507), w: Jagiellonowie i ich świat. Dynastia królewska w drugiej połowie XV i w XVI wieku, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski, Kraków 2018, s. 117-171.
Kumor Bolesław, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 4, Kraków 2002.
Kumor Bolesław, Powstanie i rozwój sieci parafialnej w Małopolsce Południowej do końca XVI w., [cz. 1] „Prawo Kanoniczne”, 5 (1962) nr 3-4, s. 175-231; [cz. 2], tamże, 6 (1963) nr 3-4, s. 441-534.
Kurtyka Janusz, Posiadłość, dziedziczność i prestiż. Badania nad późnośredniowieczną i wczesnonowożytną wielką własnością możnowładczą w Polsce (XIV-XVII wieku), „Roczniki Historyczne”, 65 (1999) s. 161-194.
Kurzeja Jerzy, Rozwój średniowiecznej sieć parafialnej w dekanacie Oświęcim, „Roczniki Humanistyczne”, 27 (1979) z. 2, s. 15-37.
Laberschek Jacek, Mstów – klasztor, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 5, Kraków 2016, s. 14-29.
Laberschek Jacek, Rozwój sieci parafialnej w dekanacie lelowskim do 1500 r., w: Księga jubileuszu stulecia Diecezji Kieleckiej (1883-1983), Kielce 1986, s. 231-246.
Laberschek Jacek, Średniowieczne dzieje nadwarciańskiego Mstowa, Kraków 2014.
Laszuk Anna, Rejestry podatkowe z XVI-XVII wieku jako źródło do badań osadniczych i demograficznych województwa podlaskiego, „Archeion”, 92 (1993) s. 49-61.
Łatak Kazimierz, Placówki filialne prepozytury mstowskiej, w: Mstów. Miasto – klasztor – parafia na przestrzeni wieków, red. K. Łatak, Łomianki 2013, s. 193-223.
Łopatkiewicz Piotr, Drewniany kościół w Haczowie. Pomnik Światowego Dziedzictwa Kultury, Kraków 2015.
Młodkowska-Przepiórowska Iwona, Odkrycie najstarszego kościoła pw. św. Jana w Olsztynie, „Rocznik Muzeum Częstochowskiego”, 2022 (w druku).
Nabiałek Karol, Działalność finansowa Pawła Olsztyńskiego ze Szczekocin herbu Odrowąż. Przyczynek do aktywności gospodarczej możnych małopolskich w XV wieku, „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, 6[10] (2014) s. 286-303.
Nabiałek Karol, Dzieje miasta Olsztynek koło Częstochowy od założenia do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne”, 129 (2002) s. 75-96.
Nabiałek Karol, Nowe spojrzenie na biografię Kaspra Karlińskiego herbu Ostoja, „Ziemia Częstochowska”, 37 (2011) s. 21-60.
Nabiałek Karol, Problem obsady starostw w Oświęcimiu i Zatorze w latach 1522-1523. Przyczynek do badań nad rolą urzędu starosty w ustroju księstw oświęcimskiego i zatorskiego, w: Silesia – Polonia – Europa. Studia historyczne dedykowane Profesorowi Idziemu Panicowi, red. J. Sperka, Katowice-Bielsko Biała 2019, s. 349-392.
Nabiałek Karol, Starostwo olsztyńskie od XIV do połowy XVII wieku, Kraków 2012.
Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Olsztynie. Album historyczny, red. M. Romański, L. Gryl, Olsztyn 2019.
Pociecha Władysław, Dzierzgowski Mikołaj, w: Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 145-150.
Poniewozik Leszek, Kształtowanie się sieci parafialnej w dekanacie Wysocice w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne”, 4 (1995) z. 3, s. 5-57.
Rajman Jerzy, Średniowieczne patrocinia krakowskie, Kraków 2002.
Sejmy w dawnej Rzeczypospolitej, oprac. Z. Wdowiszewski, w: Chronologia polska, red. B. Włodarski, Warszawa 2007, s. 481-488.
Sikora Franciszek, Bukowno, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, Warszawa 1985, s. 293.
Sikora Franciszek, Chruszczobród, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, Warszawa 1985, s. 378-379.
Skierska Izabela, Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2003.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, wg planu F. Sulmierskiego, t. 7, Warszawa 1886.
Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego, oprac. S. Kuraś, Warszawa 1983.
Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. 2, Warszawa 1953; t. 8, Kraków 2002-2006.
Sucheni-Grabowska Anna, Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1, Geneza ruchu egzekucji dóbr, Wrocław 1974.
Sucheni-Grabowska Anna, Ocieski Jan, w: Polski słownik biograficzny, t. 23, Kraków 1978, s. 507-513.
Szafran Przemysław, Rozwój sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958.
Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. zbiorowe, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
Wilk-Woś Zofia, Późnośredniowieczna kancelaria arcybiskupów gnieźnieńskich (1437-1493), Łódź 2013.
Wiśniewski Jan, Diecezja częstochowska. Opis historyczny kościoła i zabytków w dekanatach: będzińskim, dąbrowskim, sączowskim, zawierckim i żareckim oraz parafii Olsztyn, Marjówka 1936.
Wiśniewski Jan, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Jędrzejowskiem, Marjówka 1930.
Wiśniewski Jan, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Stopnickim, Marjówka 1929.
Wiśniowski Eugeniusz, Parafie w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.
Wiśniowski Eugeniusz, Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji, w: Kościół w Polsce, t. 1, Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966, s. 237-374.
Wiśniowski Eugeniusz, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu, Warszawa 1965.
Wlaźlak Władysław, Katalog mikrofilmów ksiąg metrykalnych z terenu diecezji częstochowskiej, Częstochowa 2008.
Zajączkowski Stanisław, Zajączkowski Stanisław Marian, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. I, (Abramowice-Mazurki), Łódź 1966.
Związek Jan, Przeszłość Kościoła katolickiego na ziemiach powiatu częstochowskiego, „Ziemia Częstochowska”, 27 (2000) s. 67-97.
Związek Jan, Przynależność kościelna pogranicza Wielko- i Małopolski ze Śląskiem, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Prace Historyczne”, 2 (1994) s. 53-98.
Uniwersytet Śląski w Katowicach https://orcid.org/0000-0002-6626-4071
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
