Psyches iatreion, czyli cieszyńska biblioteka księdza Leopolda Jana Szersznika
Marzena Bogus-Spyra
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-9707-4484
Abstrakt
Na postawę życiową i zainteresowania naukowe Leopolda Jana Szersznika (1747-1814) wpłynęły zarówno czynniki związane z wychowaniem domowym, jak i edukacja instytucjonalna, na którą składały się: studia filozoficzne w jezuickiej akademii w Ołomuńcu, nowicjat w konwikcie jezuickim w Brnie, studia w Březnicy, a także nauka w akademickim kolegium św. Klemensa w Pradze, następnie w kolegium w Chebie i studia teologiczne w Pradze.
W listopadzie 1775 roku L.J. Szersznik zdecydował o powrocie do Cieszyna. Z Czech przywiózł szereg książek, które były podstawą późniejszych zbiorów. Bazę jego wczesnej kolekcji stanowiły dzieła z dziejów Słowiańszczyzny, historii Towarzystwa Jezusowego oraz życia Bohuslava Balbína. Szersznik, który objął posadę profesora w gimnazjum w Cieszynie, postawił sobie za cel powołanie przy szkole biblioteki godnej nowych czasów. Gdy starania o pozyskanie odpowiednich woluminów okazały się nieskuteczne, postanowił oddać do użytku publicznego własne zbiory. Pozwolenie na urządzenie biblioteki nadeszło w 1801 roku i tę datę eksjezuita uznał za początek swej fundacyjnej biblioteki, która została otwarta w 1802 roku i stała się pierwszą publiczną placówką tego typu na terenie ówczesnego Śląska Austriackiego, a także jedną z pierwszych na obszarze obecnych ziem polskich. Do dziś zaliczana jest do najbardziej wartościowych śląskich zbiorów historycznych. Staraniem Szersznika i dzięki jego środkom finansowym zbiory liczące kilkanaście tysięcy woluminów, w tym manuskryptów, zostały odpowiednio zabezpieczone i uporządkowane według dawnego schematu działowego umożliwiającego orientację w księgozbiorze, który ostatecznie podzielono na 27 grup tematycznych i formalnych. Najobszerniejszy był dział poświęcony pracom historyków świeckich. Drugi pod względem wielkości to zbiór dzieł poetów, następnie matematyków i teologów, filozofów, prawników, ekonomistów, przyrodników, gramatyków, geografów. Szersznik zadbał, by zgromadzone woluminy służyły nie tylko jego uczniom, ale i kolejnym pokoleniom oraz by pożytek z nich mieli także przyszli mieszkańcy Cieszyna i goście, którzy zechcą odwiedzić to miejsce. Dzięki założonej fundacji zbiory eksjezuity do dziś stanowią chlubę miasta. Zgromadzone przez Szersznika dzieła to często białe kruki, których na próżno szukać w innych instytucjach. Kolekcja stanowi przykład biblioteki barokowo-oświeceniowej posiadającej oryginalny wystrój wewnętrzny, który do dziś można oglądać w Książnicy Cieszyńskiej. Zgodnie z życzeniem fundatora może służyć nie tylko rozwojowi nauki, ale także leczeniu duszy.
Słowa kluczowe:
biblioteka, Cieszyn, jezuici, ks. Leopold Jan Szersznik, Śląsk CieszyńskiBibliografia
Źródła
Szersznik Leopold Jan, Problema ex historia Slavica utrum Wilzi, Serbi aut Sorabi, Slavonice dicti Srbi ab Albi et regioniubs Germaniae profecti sint in Croatiam et Dalmatiam an ex Illyrico venerint in Germaniam, Lipsk 1773.
Szersznik Leopold Jan, Über den Ursprung und die Aufnahme der Bibliothek am Clementini-schen Collegium zu Prag, w: Abhandlungen einer Privatgesellschaft in Böhmen, t. 2, Prag 1776, s. 258-286.
Opracowania
Bednarska-Ruszajowa Krystyna, Biblioteki i książki w pamiętnikach polskich XVII-XX wieku. Rekonesans źródłowy, Kraków 2003.
Bednarska-Ruszajowa Krystyna, Pirożyński Jan, Forschungsstand zur Geschichte polnischer Privatbibliotheken im 18. Jahrhundert, „Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte”, 1 (1993/1994) s. 37-51.
Bednarska-Ruszajowa Krystyna, Uczyć, bawić, wychowywać. Książka i jej funkcja społeczna w Polsce w okresie Oświecenia, Kraków 2004.
Bieńkowska Barbara, Chamerska Halina, Tysiąc lat książek i bibliotek w Polsce, Wrocław 1992.
Bieńkowska Barbara, Leopold Jan Szersznik – fundator biblioteki publicznej w Cieszynie, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cie-szyn 1998, s. 138-149.
Bogus Marzena, Duchowni w szkołach w długim XIX wieku – modernizacja czy regres?, w: Modernizace církve od zrušení jezuitského řádu do II. Vatikánského koncilu, red. M. Vařeka, A. Zařicky, Ostrava 2018, s. 83-99.
Bogus Marzena, Nauczyciele szkół ludowych Śląska Cieszyńskiego w XIX i na początku XX wieku, Czeski Cieszyn-Częstochowa 2013.
Bogus Marzena, Szersznik w Cieszynie i Kluk w Ciechanowcu, czyli o pierwszych muzeach księży, a nie książąt, na ziemiach polskich, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 107 (2017) s. 53-77. (Crossref)
Bogus-Spyra Marzena, The reforms of the elementary school system in Austrian Silesia (from Maria Teresa’s bills to 1869), w: The Habsburg Monarchy, Silesia, and the Polish-Lithuanian Commonwealth in 1526-1763: politics, culture, and legacy, red. O. Świer-kot, F. Wolański, Wrocław 2020, s. 7-19.
Chromik Grzegorz, Dzieje gimnazjum katolickiego w Cieszynie w świetle pism ks. Leopolda Jana Szersznika, w: Książka, biblioteka, szkoła w kulturze Śląska Cieszyńskiego, red. J. Spyra, Cieszyn 2001, s. 154-166.
Chromik Grzegorz, Niemieckie rękopisy i druki Ks. Leopolda Jana Szersznika w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaska-rzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 114-137.
Chwalewik Edward, Zbiory polskie, archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym wedlug miej-scowości ułożone, t. 1, Warszawa-Kraków 1926.
Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I. Panic, t. II-V, Cie-szyn 2010-2013.
French Irena, Kamienne perły księdza Szersznika, „Wiadomości Ratuszowe”, 3 (2020) s. 24.
Gaca-Dąbrowska Zofia, Sytuacja w badaniach nad dziejami bibliotek i bibliotekarstwa XIX i XX w, „Studia o Książce”, 12 (1982) s. 67-87.
Gawrecká Marie, Geschichtspflege, historische Vereine und Museen in Österreichisch-Schlesien vor dem Ersten Weltkrieg, w: Institutionen der Geschichtspflege und Ge-schichtsforschung in Schlesien von Aufklärung bis zum Ersten Weltkrieg, red. J. Bahlcke, R. Gercke, Weimar-Wien 2017, s. 341-364. (Crossref)
Golik-Prus Aleksandra, Przedmowa Leopolda Jana Szersznika do De Re Coquinaria Apicjus-za, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 68 (2018) s. 61-70.
Grassauer Ferdinand, Handbuch für österreichische Universitäts- und Studien-Bibliotheken sowie für Volks-, Mittelschul- und Bezirks-Lehrerbibliotheken, Wien 1883.
Grzebień Ludwik, Duchowa sylwetka Leopolda Jana Szersznika SJ, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 129-137.
Hamryszczak Artur, Prace Ośrodka Archiwów Bibliotek i Muzeów Kościelnych w zakresie dokumentowania zbiorów bibliotek klasztornych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Ko-ścielne”, 99 (2013) s. 19-28. (Crossref)
Heinrich Albin, Geschichte der k.k. Scherschnik'schen Gymnasial-Bibliothek in Teschen, „Neues Archiv für Geschichte, Staatenkunde, Literatur und Kunst”, 68 (1830) s. 533-536; 69 (1830) s. 546-548.
Heinrich Albin, Repertorium codicum manuscriptorum in caesareo-regia Bibliotheca Scher-schnickiana Teschinii, red. R. Gładkiewicz, Wrocław 2003.
Hejnic Josef, Balbínova cesta za antikou, „Listy filologické. Folia philologica”, 4 (1974) s. 217-234.
Hradecký rukopis. Sborník českých veršovaných skladeb z druhé poloviny 14. Století, ed. B. Havránek, Praha 1969.
International Dictionary of Library Histories, ed. D.H. Stam, London-New York 2001.
Karger Viktor, Unbekannte Scherschnik-Erinnerung. Ein Nachwort zu Leopold Scherschnik’s hundertstem Todestag, „Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Schlesiens”, 16 (1921) s. 126-133.
Katalog średniowiecznych rękopisów Książnicy Cieszyńskiej, oprac. M. Zwiercan, Wrocław 2003.
Kaufmann Alois, Gedenkbuch der Stadt Teschen, hrsg. I. Buchholz-Johanek, J. Spyra, t. 2, Cieszyn 2007.
Kawecka-Gryczowa Alodia, Wrażenia z bibliotek cieszyńskich, „Zara¬nie Śląskie”, 12 (1936) s. 83-96.
Klingspor Carl Arvid, Baltisches Wappenbuch, Stockholm 1882.
Kosmanowa Bogumiła, Przegląd badań nad historią bibliotek w Polsce, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 16 (1980) s. 47-78.
Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998.
Książka, biblioteka, szkoła w kulturze Śląska Cieszyńskiego, red. J. Spyra, Cieszyn 2001.
Kudělka Milan, Korespondence Leopolda Jana Šeršníka s J.P. Cerronim a J.J. Czikannem, „Slezský sborník”, 51 (1953) s. 260-288.
Kudělka Milan, Leopold Jan Šeršník 1747-1814, Život a dílo, Ostrava 1957.
Linda Jaromír, Zpráva o průzkumu archivních a knižních fondů se vztahem k Leopoldovi Janu Scherschnikovi v Hradci Králové a v Praze, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nie-znany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 83-99.
Litak Stanisław, Historia wychowania, t. 1, Kraków 2004.
Londzin Józef, Historja Generalnego Wikariatu w Cieszynie, Cieszyn 1926.
Makowski Mariusz, Dorobek Leopolda J. Szersznika w dziedzinie nauk przyrodniczych, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 178-189.
Maleczyńska Kazimiera, Biblioteki mieszczańskie w dawnej Polsce. Stan badań – problematy-ka – postulaty badawcze, w: 500-lecie polskiego słowa drukowanego na Śląsku. Mate-riały sesji naukowej 9-11 X 1975 Wrocław, red. K. Maleczyńska, Wrocław 1978, s. 215-230.
Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i dokumentów dotyczących Leopolda Jana Szersznika, wyd. J. Spyra, G. Chromik, Cieszyn 2014.
Migoń Krzysztof, Bibliologia w świecie, w: Wiedza o książce w nauce i dydaktyce, red. M. Kisilowska, J. Puchalski, D. Kuźmina, Warszawa 2000, s. 10-26.
Migoń Krzysztof, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław 1984.
Mowy szkolne ks. Leopolda Jana Szersznika, ed. I. Panic, Cieszyn 2003.
Mrozowicz Wojciech, Die Bibliotheken Schlesiens als Orte des Geschichtspflege vor dem Ers-ten Weltkrieg – unter besonderer Berücksichtigung der Universitäts- und der Stadtbibli-othek in Breslau, w: Institutionen der Geschichtspflege und Geschichtsforschung in Schlesien von Aufklärung bis zum Ersten Weltkrieg, red. J. Bahlcke, R. Gercke, Wei-mar-Wien 2017, s. 365-379. (Crossref)
Panic Idzi, Zespół archiwalny biblioteki księdza Leopolda Szersznika, w: 190 lat założenia mu-zeum i biblioteki Leopolda Jana Szersznika 1802-1992, red. J. Spyra, Cieszyn 1993, s. 61-67.
Paszkiewicz Urszula, Bibliografia inwentarzy i katalogów księgozbiorów polskich i założonych w Polsce do 1939 roku, w: Księgozbiory instytucjonalne w układzie topograficznym, Warszawa 1990.
Pawłowiczowa Maria, Księgozbiory prywatne na Śląsku Cieszyńskim w latach 1740-1920, „Roczniki Biblioteczne”, 32/1 (1988) s. 207-226.
Peters Jelko, Die Handschriften- und Buchbestände zur Geschichte und Kultur Schlesiens in den Teschner Bibliotheken, w: Historyczne księgozbiory Cieszyna na tle śląskim. Rola kulturalna i przedmiot badań, red. R. Gładkiewicz, Cieszyn 1997, s. 120-130.
Puchalski Jacek, Przegląd badań nad historią bibliotek i bibliotekarstwa w Polsce z lat 1945-2015, „Roczniki Biblioteczne”, 60 (2016) s. 97-139. (Crossref)
Rusnok Anna, Rękopiśmienne źródła do badań nad biografią i dorobkiem Leopolda J. Szersz-nika w zbiorach cieszyńskich, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 100-113.
Slovník historiků umění, výtvarných kritiků, teoretiků a publicistů v českých zemích a jejich spo-lupracovníků z příbuzných oborů (asi 1800-2008), ed. L. Slavíček, Sv. 1, Praha 2016.
Sławek Tadeusz, Angielsko- i francuskojęzyczne druki w zbiorach Leopolda Jana Szersznika, w: 190 lat założenia muzeum i biblioteki Leopolda Jana Szersznika 1802-1992, red. J. Spyra, Cieszyn 1993, s. 69-79.
Spyra Janusz, Leopold Jan Szersznik a sprawy szkoły i wychowania, w: Śląska Republika Uczonych, t. 5, red. M. Hałub, A. Mańko-Matysiak, Dresden-Wrocław 2012, s. 209-228.
Spyra Janusz, Leopold Jan Szersznik – nauczyciel, kolekcjoner, uczony. Wprowadzenie do edy-cji pism, w: Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i dokumentów dotyczą-cych Leopolda Jana Szersznika, wyd. J. Spyra, G. Chromik, Cieszyn 2014, s. 11-90.
Spyra Janusz, Leopold Johann Scherschnik (1747-1814), „Oberschlesisches Jahrbuch”, 7 (1991) s. 91-110.
Spyra Janusz, Leopold Johann Scherschnik (1747-1814), w: Schlesiens Lebensbilder, red. J. Bahlcke, t. 13, Würzburg 2021, s. 61-76.
Spyra Janusz, Środowisko intelektualne Cieszyna w czasach Leopolda J. Szersznika, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaskarzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 48-66.
Spyra Janusz, Z Cieszyna do Pragi i z powrotem. Naukowa kariera eksjezuity ks. Leopolda Jana Szersznika, w: Historyk i pisarz na prowincji, red. K. Czajkowski, J. Malura, J. Spyra, Ostrava 2015, s. 21-46.
[Sto dziewięćdziesiąt] 190 lat założenia muzeum i biblioteki Leopolda Jana Szersznika 1802-1992, red. J. Spyra, Cieszyn 1993.
Szelong Krzysztof, Biblioteczne zbiory Leopolda Jana Szersznika, w: 190 lat założenia mu-zeum i biblioteki Leopolda Jana Szersznika 1802-1992, red. J. Spyra, Cieszyn 1993, s. 37-53.
Szelong Krzysztof, Proces ewidencji i opracowania bibliotecznych zbiorów ks. Leopolda Jana Szersznika. Zarys historyczny, „Roczniki Biblioteczne”, 44 (2000) s. 87-134.
Szramek Emil, Organiczny związek urzędów szkolnych z kościelnymi w historycznym rozwoju na Śląsku, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, 1 (1929) s. 58-68.
Sztuchlik Jolanta, Odnaleziona Biblia wrześniowa, „Cenne, Bezcenne, Utracone”, 1-2 (2015) s. 48-51.
Sztuchlik Jolanta, Picha Jadwiga, Literatura medyczna w zbiorach cieszyńskich lekarzy i far-maceutów XVIII/XIX wieku na podstawie zapisów proweniencyjnych w Bibliotece Leo-polda Jana Szersznika w Cieszynie, „Medycyna Nowożytna”, 9 (2002) z. 1-2, s. 165-176.
Tobolka Zdeněk, Národní a univerzitní knihovna v Praze. Její vznik a vývoj, Praha 1959.
Tokarska Anna, Biblioteki nauczycielskie w XIX wieku na tle światowego bibliotekarstwa, „Studia Bibliologiczne”, 12 (2000) s. 68-85.
Wierzbowska Izabela, Koegzystencja wilków i ludzi, „Dzikie Życie”, 6 (2011) nr 204, s. 21-23.
Wolves, behavior, ecology and conservation, red. L.D. Mech, L. Boitani, Chicago-London 2003.
Wytrzens Jan, Życiorys proboszcza L. Jana Szersznika, „Zaranie Śląskie”, 6 (1930) s. 131-138, 186-194.
Zelenka Aleš, Johann Andreas Kayser von Kaysern, w: Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches. Ein biographisches Lexikon, hg. E. Gatz, Bd. 3, Berlin 2001, s. 214-215.
Zouhar Jakub, František Pubička S.I. (1722-1807). Barokní historik ve století rozumu, Červený Kostelec 2014.
Żbikowska-Migoń Anna, Historia książki w XVIII wieku, Warszawa 1989.
Żbikowska-Migoń Anna, Od księgozbioru prywatnego do biblioteki publicznej: XVIII-wieczne programy i realizacje, w: Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany, red. H. Łaska-rzewska, A. Bad’urová, Cieszyn 1998, s. 7-18.
Netografia
Biblioteka Leopolda Jana Szersznika, https://kc-cieszyn.pl/strona_glowna/zbiory/kolekcje-zabytkowe/biblioteka-leopolda-jana-szersznika (dostęp: 11.10.2021).
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie https://orcid.org/0000-0001-9707-4484
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
