Życie religijne katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie sowieckiej w latach 1944-1953
Władysław Rożkow
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-9577-564X
Mieczysław Ryba
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-6532-5987
Abstrakt
W 1944 roku po ponownym nadejściu Armii Czerwonej terytoria ukraińskie, okupowane wcześniej przez III Rzeszę, znalazły się pod administracją ateistycznego państwa sowieckiego. Mając na celu zwolnienie społeczeństwa od wszelkich „przeżytków religijnych”, władze komunistyczne niemalże natychmiast przystąpiły do systematycznych działań, zmierzających do całkowitego podporządkowania Kościoła, a w ostateczności jego unicestwienia. Polityka antykościelna, nieco zmodyfikowana w trakcie wojny , konsekwentnie wcielana przez urzędników sowieckich, bardzo szybko zaczęła przynosić efekty. Masowe aresztowania księży, wypędzenie biskupów, likwidacja ośrodków sakralnych powodowały, że wierni w dużej mierze pozostawali bez opieki duszpasterskiej. Życie religijne wielu wspólnot schodziło do podziemia. Władze sowieckie, mając przeświadczenie, że obecność kapłanów powoduje ożywienie życia religijnego, na wszelki możliwy sposób starały się utrudnić realizację posługi duszpasterskiej księży w innych, poza miejscem osiedlenia, parafiach. Wielka batalia została stoczona w sprawie katechizacji dzieci, którą władze starały się uniemożliwiać. Mimo zakazów i inwigilacji księża oraz wierni świeccy prowadzili różne działania katechizacyjne, przygotowując dzieci zwłaszcza do Pierwszej Komunii Świętej. Władze z kolei realizowały działalność wywiadowczą, mającą na celu osłabienie lub wyeliminowanie katechezy z życia katolików. W okresie powojennym większość wspólnot katolickich na Ukrainie nie posiadała stałego duszpasterza. Niektóre zaś w ogóle nie miały prawa do obecności kapłana. Brak duchowieństwa spowodował, że wierni zaczęli odprawiać tradycyjne, dobrze im znane nabożeństwa bez obecności księdza. Dosyć często nabożeństwa te przybierały formę uproszczonej Mszy św., której przewodniczyła osoba dobrze rozeznana w liturgii, ciesząca się dużym autorytetem i zaufaniem wspólnoty religijnej. Ponieważ według ustawodawstwa sowieckiego praktyki religijne mogły się odbywać tylko w parafiach zarejestrowanych, Rada ds. Kultów Religijnych wykorzystywała każdą okazję, aby pozbawić poszczególne wspólnoty praw do legalnej działalności. Mimo zakazu zgromadzeń – w miejscowościach, w których zamknięto świątynie – wierni nadal zbierali się na wspólne nabożeństwa na cmentarzach i w domach prywatnych. Szczególną rolę w życiu religijnym katolików odgrywały, działające w ukryciu, organizacje religijne, m.in. kółka różańcowe i zakony trzecie. Wywierały one ogromny wpływ na zachowanie tożsamości i praktyk religijnych oraz przekazywały wiarę następnym pokoleniom.
Słowa kluczowe:
Kościół katolicki, ZSRS, Ukraina, prześladowania, życie religijne, duszpasterstwo, katechizacja, Żywy Różaniec, tercjarzeBibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Państwowe Obwodu Chmielnickiego w Chmielnickim (APOCh)
f. P-338, op. 9 – Ispołnitielnyj komitiet Chmielnickogo obłastnogo Sowieta dieputatow trudiaszczichsia [Komitet wykonawczy chmielnickiej obwodowej Rady Deputowanych Pracujących].
Archiwum Państwowe Obwodu Iwano-Frankowskiego w Iwano-Frankowsku (APOIF)
f. P-388c, op. 1 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri ispołkomie Iwano-Frankowskogo obłastnogo Sowieta dieputatow trudiaszczichsia [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Komitecie wykonawczym iwano-frankowskiej obwodowej Rady Deputowanych Pracujących].
Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie (APOL)
f. P-1332, op. 2 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligii pri SM SSSR po Lwowskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRS w obwodzie lwowskim].
Archiwum Państwowe Obwodu Winnickiego w Winnicy (APOW)
f. P-2700, op. 17 – Winnickij obłispołkom [Komitet wykonawczy obwodu winnickiego].
Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego w Łucku
f. P-605c, op. 2c – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri Sowietie Narodnych Komissarow SSR po Wołynskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Komisarzy Ludowych w obwodzie wołyńskim].
Archiwum Państwowe Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu (APOT)
f. P-3239c, op. 2 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri SM SSSR po Tiernopolskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Ministrów ZSRS w obwodzie tarnopolskim].
Archiwum Państwowe Obwodu Żytomierskiego w Żytomierzu
f. P-4994, op. 2 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligij pri Sowietie Ministrow USSR po Żytomirskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów USRS w obwodzie żytomierskim].
Centralne Archiwum Państwowe Społecznych Organizacji Ukrainy w Kijowie (CAPSOU)
f. 1, op. 23 – Centralnyj komitiet Kommunistyczieskoj Partii Ukrainy [Centralny komitet Komunistycznej Partii Ukrainy].
Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy Ukrainy w Kijowie (CAPWOWU)
f. 4648, op. 4 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri Sowietie
Narodnych Komissarow SSR po Ukrainskoj SSR [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Komisarzy Ludowych w USRS].
Wspomnienia
Bukowiński Władysław, Wspomnienia z Kazachstanu, Rzym 1981.
Kiernicki Rafał, Pomogła mi konspiracja (wywiad z R. Kiernickim przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 271-280.
Nagórniak Stanisław, To trzeba o tym film zobaczyć (wywiad z S. Nagórniakiem przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 304-307.
Olszański Jan, Wygnali mnie z Gródka (wywiad z J. Olszańskim przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 293-303.
Wilk Hilary Marcin, „Ty nie zginiesz”, Lublin 2002.
Wywiad z K. Polakowskim przeprowadzony przez P. Gonczaruka, w: P. Gonczaruk, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 19-28.
Wywiad z W.W. Horodyską i Z. Michalską przeprowadzony przez P. Gonczaruka, w: P. Gonczaruk, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 35-44.
Wywiad z Ż. Wojdewicz przeprowadzony przez P. Gonczaruka, w: P. Gonczaruk, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 81-84.
Opracowania
Dzwonkowski Roman, Ideologiczno-polityczno-prawne aspekty represji wobec duchowieństwa polskiego w ZSRS po II wojnie światowej, „Przegląd Polonijny”, 29 (2003) nr 3, s. 105-118.
Dzwonkowski Roman, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Ukrainie środkowej, południowej i wschodniej w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu (1941-1948), w: Pasterz i Twierdza. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu biskupowi Janowi Olszańskiemu ordynariuszowi diecezji w Kamieńcu Podolskim, red. J. Wołczański, Kraków-Kamieniec-Podolski 2001, s. 23-33.
Dzwonkowski Roman, Represje władz sowieckich wobec duchowieństwa polskiego na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w latach 1939-1941 i 1944-1966, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772-1999, red. K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 1999, s. 1145-1154.
Dzwonkowski Roman, Za wschodnią granicą 1917-1993. O Polakach i Kościele w dawnym ZSRR z Romanem Dzwonkowskim rozmawia Jan Pałyga, Warszawa 1993.
Dzwonkowski Roman, Z historii Kościoła katolickiego w ZSRS 1917-1991. Pogadanki w Radiu Watykańskim, Ząbki 2005.
Jurczenko Tatiana, Duchowość misyjna kapłanów pracujących w ZSRR po II wojnie światowej, Biały Dunajec-Ostróg 2009.
Kłopotek Rafał, Geneza i działalność bractw kościelnych w Europie i w Polsce do końca XVIII wieku, „Studia Gdańskie”, 37 (2015) s. 219-233.
Lech Zofia, Szpieg Watykanu!, „Duszpasterz Polski Zagranicą”, (1993) nr 189, s. 565-574.
Mucha Jan, Organizacja diecezji kamienieckiej do 1795 roku, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 30 (1983) z. 4, s. 231-240.
Muzyka Marian, Ks. Karol Jastrzębski 1882-1966. Katecheta, duszpasterz, promotor kultu Bożego Miłosierdzia w archidiecezji lwowskiej, Lwów-Kraków 2017.
Osadczy Włodzimierz, Wierzyli wbrew nadziei. Z dziejów przetrwania Kościoła łacińskiego na Ukrainie radzieckiej w okresie powojennym, „Ethos”, 14 (2001) nr 53-54, s. 151-164.
Pasiecznik Oleg, Rimo-katoliczieskaja cerkow w Chmielnickoj (Kamieniec-Podolskoj) obłasti w 1920-1941 godach, Chmielnickij 2009.
Rosowski Witalij, Kościół katolicki na terenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej po 1945 r., w: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, red. J. Kłaczkow, W. Rozynkowski, Toruń 2012, s. 662-684.
Rozhkov Vladyslav, Losy świątyń i wspólnot rzymskokatolickich w obwodzie kamieniecko-podolskim (chmielnickim) w latach 1944-1964, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 115 (2021) s. 419-446. (Crossref)
Rożkow Władysław, Ryba Mieczysław, Życie religijne katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie sowieckiej w latach 1953-1964, „Res Historica”, 56 (2023) s. 895-937. (Crossref)
Rożkow Władysław, Sowiecka administracja państwowa wobec duchowieństwa rzymskokatolickiego na Podolu w latach 1944-1964, w: Studia z historii najnowszej Polski, red. R. Łatka, M. Przeperski, Warszawa 2020, s. 73-91.
Rożkow Władysław, Ukryte życie religijne katolików świeckich na Podolu (1945-1956), w: Nadzieje i rozczarowania. Środowiska katolików świeckich w Polsce (1945-1956), red. M. Siedziako, T. Sikorski, Warszawa 2021, s. 355-375.
Ryba Mieczysław, Rożkow Władysław, Życie religijne katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie sowieckiej w latach 1964-1991, „Studia Polonijne”, 43 (2022) s. 143-181. (Crossref)
Salaterski Stanisław, Sieć i działalność bractw kościelnych w prepozyturze tarnowskiej do roku 1772, „Nasza Przeszłość”, 71 (1989) s. 147-185. (Crossref)
Salij Jacek, Znaczenie modlitwy różańcowej w poprzednich pokoleniach Kościoła, w: Odkrywanie różańca. Materiały z sympozjum mariologicznego, Kraków, 24-25 kwietnia 2003 roku, red. T. Siudy, W. Życiński, Częstochowa-Kraków 2003, s. 9-20.
Szymański Józef, Cmentarze katolickie jako symbole tożsamości religijnej w sowieckim systemie represji (obwód winnicki na Podolu 1945-1965), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 80 (2003) s. 273-279. (Crossref)
Szymański Józef, Kościół katolicki na Podolu. Obwód winnicki 1941-1964, Lublin 2003.
Szymański Józef, „Liturgia bez kapłana” jako znak wierności Bogu i Kościołowi w sowieckim systemie represji (obwód winnicki 1945-1965), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 79 (2003) s. 445-451. (Crossref)
Szymański Józef, Przejawy oporu społecznego wiernych Kościoła rzymskokatolickiego wobec władz komunistycznych w obwodzie winnickim (USRR) w latach 1944-1965, w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), red. M. Krzysztofiński, J. Wołczański, t. 1, Rzeszów-Stalowa Wola-Lwów 2015, s. 101-118.
Szymański Józef, Rola bractw różańcowych w zachowaniu wiary na Podolu (obwód winnicki, 1941-1964), w: Ku prawdzie w miłości. Księga pamiątkowa poświęcona Księdzu Biskupowi Profesorowi Janowi Śrutwie, red. S. Koczwara, Lublin 2002, s. 213-222.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II https://orcid.org/0000-0002-6532-5987
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
