Uposażenie organistów w parafiach rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej w połowie XVIII wieku
Abstrakt
W artykule omówiono uposażenie organistów, którym dysponowali oni w połowie XVIII stulecia w parafiach rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej. Głównymi źródłami pozwalającymi bliżej poznać tę społeczność parafialną są wizytacje biskupie. Tutaj skupiono się przede wszystkim na dwóch, tj. z lat 1743-1745 i 1753-1757, przeprowadzonych przez ordynariusza przemyskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego (1742-1760). Niekiedy organistów utożsamiano z nauczycielami i na odwrót. Prowadzenie przez nich zajęć dydaktycznych możliwe było dzięki ich umiejętności pisania i czytania. Artykuł ten traktuje jednak przede wszystkim o materialnych podstawach funkcjonowania organistów. Dzieliły się one na nieruchomości, wynagrodzenia w pieniądzu oraz świadczenia ludności parafialnej. Do tych pierwszych należały domy mieszkalne, budynki gospodarcze, pola, ogrody, sady i łąki. O ile rzadko się zdarzało, żeby organiści nie mieli swoich chałup, o tyle kwestia szerzej pojętego gospodarstwa nie jest już tak oczywista. Przydomowe i niewielkie ogrody oraz sady często bywały w ich rękach, ale większe kompleksy rolne stanowiły rzadkość. Mimo tego zasiewali oni te niewielkie skrawki gruntów zbożami lub warzywami. Parali się także hodowlą zwierząt. Stan techniczny stojących tam budynków również budził wiele zastrzeżeń. Ważne dla organistów okazywały się wpływy pieniężne w postaci stałych rocznych pensji wypłacanych przez rządców parafialnych jednorazowo lub w ratach. Obok tego wynagrodzenia za swoje posługi ministrowie otrzymywali pieniądze od cechów miejskich, bractw religijnych, magistratów oraz mieszkańców parafii. Dodatkowo za np. śpiewanie lub granie w czasie różnych nabożeństw dostawali gratyfikacje od duchownych będących personelem pomocniczym dla plebanów. Ostatnimi były świadczenia uiszczane przez samych wiernych. Zaliczano do nich m.in. akcydensy oraz petyty, tj. snopki zbóż, a także w różnym wymiarze inne daniny zbożowe. Pewne bliżej niesprecyzowane korzyści przynosiły także kolędy, kartkowe, klerykatury oraz tzw. stołowe i quaestus. Pomimo trudności w interpretacji niektórych pojęć związanych z uposażeniem organistów w tego typu źródłach pozostają oni wciąż najlepiej opisaną grupą wśród wszystkich ministrów kościelnych.
Słowa kluczowe:
uposażenie, organiści, diecezja przemyska, bp Wacław Hieronim Sierakowski, wizytacjaBibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezji Przemyskiej (AAPrz)
sygn. 73, Acta causarum curiae episcopalis Premisliensis… 1742-1750.
sygn. 158, Iura praecipua et principaliora ecclesiarum parochialium decanatus Mosticensis et Leżayscensis… in visitatione generali… a. D. 1721.
sygn. 164, Acta visitationis decanatus Samboriensis… 1743.
sygn. 165, Acta visitationis decanatus Moscicensis… 1745.
sygn. 166, Acta visitationis decanatus Pruchnicensis… 1744.
sygn. 167, Status et acta visitationis ecclesiarum decanatus Jaroslaviensis… 1744.
sygn. 168, Acta visitationis Ecclesiae Collegiatae Jaroslaviensis… 1743.
sygn. 169, Status et visitatio ecclesiarum decanatus Leżajscensis… 1744.
sygn. 170, Status et visitatio ecclesiarum decanatus Tarnogrodensis… 1744.
sygn. 171, Status et visitatio ecclesiarum decanatus Crosnensis… 1745.
sygn. 172, Acta visitationis decanatus Sanocensis… 1745.
sygn. 173, Acta visitationis decanatus Denoviensis… 1745.
sygn. 174, Acta visitationis decanatus Ressoviensis… 1745.
sygn. 175, Acta visitationis decanatus Brzozoviensis… 1745.
sygn. 176, Acta visitationis decanatus Samboriensis… 1753.
sygn. 178, Acta visitationis decanatus Moscicensis… 1753.
sygn. 179, Acta visitationis decanatus Tarnogrodensis… 1753.
sygn. 180, Visitatio et status ecclesiarum in decanatu Leżajscensis… 1754.
sygn. 181, Acta visitationis decanatus Rzeszoviensis… 1754.
sygn. 182, Visitatio et status ecclesiarum in decanatu Jaroslaviensis… 1755.
sygn. 185, Visitatio ecclesiarum decanatus Denoviensis… 1755.
sygn. 186, Acta visitationis decanatus Sanocensis… 1755.
sygn. 187, Visitatio decanatus Brzozoviensis… 1756.
sygn. 189, Visitatio decanatus Crosnensis… 1756.
Archiwum Państwowe w Przemyślu
zespół 158, Archiwum zamku leskiego Krasickich, sygn. 14, Inwentarze dóbr podgórskich liskich na skarb trzymanych pro anno 1769.
Lwowska Naukowa Biblioteka im. Wasyla Stefanyka (LNB)
fond 5, Rękopisy Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sprawa 4844/II, Status ecclesiae et beneficii in Łonowice sive Łanowice descriptus in visitationibus A.D. 1743 et 1776.
fond 5, sprawa 4900/II, Harta villa haereditatis mgci Domini Joannis de Kozielsko Ogiński capitanei Msciboviensis visitata die 21 mensis Augusti anno 1745.
fond 5, sprawa 4904/II, Borek, villa ill. Domini Joannis Branicki […] visitata A.D. 1745 circa visitationem ecclesia in opiddo Tyczyn, uti principalis et matris.
fond 5, sprawa 4918/II, Villa Grabownica haereditaria gen. Górskich visitata die 5 Junii A.D. 1745.
fond 5, sprawa 4943/II, Visitatio villae Jasionów 1745.
fond 45, Archiwum Dzieduszyckich, opys 1, Rękopisy Biblioteki Poturzyckich Dzieduszyckich, sprawa 113, Akta kościoła parafialnego w Drohobyczu z lat 1637-1783.
fond 141, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, opys 1, sprawa 2085, Akta i przywileje kościoła Nowego Miasta Bybła 1721.
Opracowania
Błażkiewicz Henryk, Szkolnictwo parafialne w diecezji przemyskiej w latach 1636-1757 w świetle wizytacji biskupich, „Nasza Przeszłość”, 46 (1976) s. 153-206.
Boratyn Marcin, Dzieje parafii husowskiej do 1918 roku, w: Husów. Wieś na Pogórzu Dynowskim w ujęciu monograficznym, red. A. Uchman, Husów 2010, s. 214-230.
Borcz Henryk, Parafia Markowa w okresie staropolskim i do schyłku XIX stulecia, w: Markowa – sześć wieków tradycji. Z dziejów społeczeństwa i kultury. Materiały z Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej z okazji XX-lecia Towarzystwa Przyjaciół Markowej w dniach 22-23 maja 1999 roku, red. W. Blajer, J. Tejchman, Markowa 2005, s. 72-189.
Chachaj Jacek, Łacińskie szkolnictwo parafialne na Rusi Koronnej od XVI do XVIII wieku, Lublin 2003.
Chachaj Jacek, Łacińskie szkoły parafialne na terenie metropolii lwowskiej w epoce nowożytnej, Lublin 2005.
Chodyński Stanisław, Organy, śpiew i muzyka w kościele katedralnym włocławskim. Szkic historyczny, Włocławek 1902.
Continuatio edictorum mandatorum et universalium in Regnis Galiciae et Lodomeriae a die Januarii ad ultimatam decembris anno 1783 emanatorum, Leopoli 1783.
Dylewski Adam, Historia pieniądza na ziemiach polskich, Warszawa 2011.
Gawroński Ludwik, Muzyka religijna w Lublinie w latach 1574-1794, Lublin 1996.
Gloger Zygmunt, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. I: A-D, Warszawa 1972.
Głowa Władysław, Niedzielna służba boża w kościołach parafialnych diecezji przemyskiej w pierwszej połowie XVIII wieku w świetle wizytacji biskupich, Przemyśl 1993.
Główka Dariusz, Akta wizytacji kościelnych z wieków XVI-XVIII jako źródło do historii kultury materialnej: gospodarstwo wiejskie w dobrach parafialnych w archidiakonacie warszawskim, w: Szkice z dziejów materialnego bytowania społeczeństwa polskiego, red. M. Dembińska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 233-254.
Kałwa Piotr, Powstanie i rozwój polskiej kolędy jako daniny kościelnej. Studium prawno-historyczne, Lwów 1933.
Kiryk Feliks, Ministri ecclesiae i rectores scholae w wypisach źródłowych z akt konsystorza sandomierskiego z lat 1522-1619, w: Religie – Edukacja – Kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 337-348.
Kociubiński Mieczysław, Księża diecezji przemyskiej do roku 1772,
t. I: Biogramy, cz. 1: A-Ł, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Przemyślu, Jarosław-Przemyśl 1989 [mps].
t. I: Biogramy, cz. 2: M-Ż, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Przemyślu, Jarosław-Przemyśl 1989 [mps].
Konopka Maria, Organiści w archidiakonacie sandomierskim w XVIII wieku, „Studia Organologica”, 2 (1998) s. 49-58.
Kot Stanisław, Szkolnictwo parafialne w Małopolsce XVI-XVIII w., Lwów 1912.
Kowalik Józef, Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie sądeckim od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983.
Kowalski Marcin, Uposażenie parafii w rzymskokatolickiej diecezji przemyskiej w XVIII wieku, rozprawa doktorska, Archiwum UMCS, Lublin 2017 [mps].
Księga Sądu Ławniczego wsi Husów (1625-1870), red. J. Bar, A. Kisała, E. Szal, T. Wrona, Husów 2008.
Leśniak Franciszek, Organiści i kantorzy w Krośnie (1518-1630), w: Człowiek w teatrze świata. Studia o historii i kulturze dedykowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu z okazji osiemdziesiątych urodzin, red. B. Popiołek, Kraków 2010, s. 132-141.
Litak Stanisław, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, 5 (1962) nr 3, s. 41-58.
Litak Stanisław, Edukacja początkowa w polskich szkołach w XIII-XVIII wieku, Lublin 2010.
Litak Stanisław, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004.
Makara Jakub, Dzieje parafii jarosławskiej. Odbitka z czasopisma „Jarosławskie Wiadomości Parafjalne”, Jarosław 1936.
Matuszewski Józef, Missalia – mensalia, w: Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, red. S. K. Kulczyński i in., Warszawa 1976, s. 373-391.
Mizgalski Jerzy, Organiści i organmistrze polscy jako źródła rozprzestrzeniania się muzyki profesjonalnej na terenie Polski do końca XVIII w., „Prace Naukowe Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego”, 1 (1961) s. 50-118.
Nowicki Tomasz, Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku, Lublin 2011.
Nowicki Tomasz, Organista – funkcja, w: Encyklopedia katolicka, t. XIV, red. E. Gigilewicz, Lublin 2010, kol. 756-758.
Olczak Stanisław K., Szkolnictwo parafialne w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku (w świetle wizytacji kościelnych), Lublin 1978.
Pelczar Roman, Instrukcja dla nauczyciela szkoły parafialnej w Dobromilu z 1763 r. Przyczynek do dziejów oświaty staropolskiej, „Nasza Przeszłość”, 104 (2005) s. 259-266.
Pelczar Roman, Sieć łacińskich szkół parafialnych w ziemi przemyskiej i sanockiej od XIV w. do 1772 r., „Rocznik Przemyski”, 28 (1991-1992) s. 59-76.
Pelczar Roman, Stan badań nad szkolnictwem ziemi przemyskiej i sanockiej w okresie staropolskim, „Przemyskie Zapiski Historyczne”, 6-7 (1988-1989) s. 251-256.
Pelczar Roman, Szkolnictwo w miastach zachodnich ziem województwa ruskiego (XVI-XVIII w.), Rzeszów 1998.
Poźniak Grzegorz, Organiści w archidiakonacie opolskim w drugiej połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”, 23 (2003) s. 331-349.
Półćwiartek Józef, Tak zwane „krowy kościelne” – problemem badawczym dziejów wsi, w: Celem nauki jest człowiek… Studia z historii społecznej i gospodarczej ofiarowane Helenie Madurowicz-Urbańskiej, red. P. Franaszek, Kraków 2000, s. 295-306.
Półćwiartek Józef, Wieś Markowa w okresie systemu pańszczyźnianego, w: Z dziejów wsi Markowa, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1993, s. 13-54.
Prosnak Jan, Z dziejów staropolskiego szkolnictwa muzycznego, „Muzyka”, 6 (1955) nr 9-10, s. 11-23.
Przyboś Kazimierz, Balowie herbu Gozdawa, „Rocznik Przemyski”, 33 (1997), z. 3: Historia, s. 3-19.
Quirini-Popławska Danuta, Szkolnictwo krośnieńskie od XVII w. do 1914 r., w: Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, red. J. Garbacik, t. II: (1918-1970), Kraków 1973, s. 332-383.
Rajman Jerzy, Organy, organmistrzowie i organiści w średniowiecznym Krakowie, w: Cracovia – Polonia – Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. W. Bukowski, Kraków 1995, s. 147-157.
Ryś Jan, Sytuacja materialna nauczycieli miejskich szkół parafialnych w Małopolsce w średniowieczu, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczko, M. Śliwa, Kraków 1993, s. 527-534.
Służba ołtarza. Organista i organy, red. R. Rak, Katowice 1985.
Tymosz Stanisław, Recepcja reformy trydeńskiej w działalności kanoniczno-pastoralnej arcybiskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego w latach 1740-1780. Studium historyczno-prawne, Lublin 2002.
Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski,
t. III: Ziemie ruskie, z. 5: Urzędnicy wołyńscy XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. M. Wolski, Kórnik 2007.
t. X: Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik 1992.
Waśkiewicz Michał, Organy w kościołach parafialnych w miejscowościach Medyka, Miżyniec, Mościska oraz Pnikut w XVII-XX w., „Kresy Południowo-Wschodnie. Rocznik Regionalnego Ośrodka Kultury, Edukacji i Nauki w Przemyślu”, 2 (2004) z. 1: Historia i tradycja, s. 161-176.
Wiśniowska-Kirch Agnieszka, Organy i organiści w okręgu wiślickim w XVIII wieku na podstawie akt wizytacyjnych, „Roczniki Humanistyczne”, 48 (2000) s. 169-224.
Wiśniowski Eugeniusz, Kolęda – meszne – stołowe na ziemiach polskich. Próba rejonizacji, w: Kultura średniowiecza i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Gawinowa, Warszawa 1991, s. 625-638.
Wizytacja biskupa Sierakowskiego parafii Żurawica z roku 1744, w: Dzieje Żurawicy. Studia i materiały, t. 3, red. M. Hofman, Żurawica 2014.
Wojciechowski Tomasz, Polana – wieś bieszczadzka. Dzieje cywilne i kościelne, Polana 2009.
Zapart Andrzej, Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie krakowskim od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983, s. 166-171.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
