Święty Józef patronem dobrej śmierci w kulturze staropolskiej na przykładzie popularnej kompozycji Carlo Marattiego
Katarzyna Ponińska
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-3555-0099
Abstrakt
Artykuł ma na celu ukazanie przejawów kultu św. Józefa z Nazaretu jako patrona dobrej śmierci, którego orędownictwa powinni wzywać konający w chwili przejścia z życia doczesnego do wiecznego. Poparcie dla tytułu można znaleźć w teologii, której argumenty upowszechniały dzieła kaznodziejskie oraz pieśni. Poza krzewieniem kultu św. Józefa słowem, należy również zwrócić uwagę na dzieła sztuki. Tekst ukazuje przykłady ze staropolskiego piśmiennictwa, jak i nowożytnego malarstwa. Przedstawienia w sztuce polskiej zostały omówione na tle sztuki europejskiej ze szczególnym wskazaniem na popularny wzorzec kompozycji śmierci św. Józefa autorstwa Carla Marattiego. Barokowe przykłady jej wykorzystania można spotkać zarówno na Warmii (Krosno, Stoczek Klasztorny czy Pluty), jak i w dwóch różnych kościołach w Lublinie (dawnej świątyni jezuickiej, a obecnie archikatedrze oraz w kościele Świętego Ducha) czy we Lwowie (pochodzący z zamku w Podhorcach). Listę tę uzupełnia przedstawienie dobrej śmierci z Przedwojewa na Mazowszu, wykorzystującej fragment kompozycji C. Marattiego, gdzie jednak św. Józef występuje jako orędownik konającego chrześcijanina. Twórcami zaprezentowanych obrazów byli znani z nazwiska malarze – Szymon Czechowicz i Piotr Kolberg, którzy przebywali we Włoszech i mieli okazję osobiście zapoznać się z dziełami rzymskiego mistrza, ale też anonimowi lokalni artyści. Poza omówieniem rodzimych wizerunków, artykuł wymienia wybrane przykłady nawiązania do wskazanego wzoru występujące w innych krajach europejskich (Włochy, Austria czy Francja). Tak szeroko zakreślone tło świadczy o silnym oddziaływaniu malarstwa Marattiego, który będąc wieloletnim dyrektorem Akademii Świętego Łukasza w Rzymie, za życia cieszył się dużym uznaniem i popularnością, zaś z czasem został zapomniany, a jedno z jego dzieł (ewentualnie jego naśladowcy) starano się przypisać bardziej od niego znanemu Rafaelowi.
Słowa kluczowe:
św. Józef, dobra śmierć, śmierć św. Józefa, Carlo MarattiBibliografia
Źródła
Archiwum Diecezjalne we Włocławku (ADW):
sygn. brak, rkps, Stanisław Chodyński, Katalog prałatów i kanoników włocławskich, Włocławek 1914.
Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID):
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (CIX 000 000 757), oprac. Romuald Bławat, 21.08.1978.
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (LBL 000 000 009 494), oprac. Ewa Letkiewicz, 10.10.1984.
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (LBL 000 000 009 497), oprac. Ewa Letkiewicz, 10.10.1984.
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (LBL 000 000 010 052), oprac. [D. Gromski?, 10.07.1985?].
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (WRM 000 000 004 304), oprac. H. Wielopolska, lipiec 1965, Jolanta Barton, wrzesień 1974, Magdalena Róziewicz, maj 1983, Pracownia Dokumentacji Zabytków „ARS” z Olsztyna, lipiec 2004.
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (WRM 000 000 004 306), oprac. H. Wielopolska, lipiec 1965, Jolanta Barton, wrzesień 1974, Magdalena Róziewicz, maj 1983, Pracownia Dokumentacji Zabytków „ARS” z Olsztyna, lipiec 2004.
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (WRM 000 000 007 682), oprac. Jolanta Barton, wrzesień 1974.
Karta Inwentaryzacyjna Narodowego Instytutu Dziedzictwa, (WRM 000 000 009 411), oprac. Romana i Tomasz Juraszowie, październik 1961, Maria Lubocka, czerwiec 1973.
Źródła drukowane
Apokryfy Nowego Testamentu, red. M. Starowieyski, t. 1, Lublin 1986.
Jerzykowicz Piotr, Swięta Kompania Jezus Marya Jozef w Obrazie Miedniewickim Kościoła Zakonu S. Franciszka OO. Reformatów Wielkopolskich..., Łowicz 1775.
Kłossowski Stanisław Józef, Jezus Marya Jozef troiakie nabozenstwo Do Jezusa Maryi i Iozefa. Z Przydatkiem Do Nayswiętszego Sakramentu Familii Jezusowey, i Jnnych Swiętych..., Kalisz 1778.
Materiały do dziejów ziemi płockiej. Z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, t. 4, Dekanat ciechanowski i nowomiejski, oprac. M.M. Grzybowski, Płock 1985.
Piesn o swiętym Jozefie. W Obrazie Kollegiaty Kaliskiey niezliczonemi Cudami i Łaskami słynącym..., b. m. i r. w. [ok. 1783?].
Skarga Piotr, Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu na każdy dzień przez cały rok wybrane z poważnych pisarzów i Doktorów Kościelnych. Do których przydane są niektóre duchowne obroki i nauki przeciwko kacerstwom, przytém kazania krótkie na te święta które pewny dzień w miesiącu mają przez x. Piotra Skargę, Soc. Jesu zebrane, na język polski przełożone, i za życia autora dziewięć razy, a po zejściu jego po raz czwarty z płyt streotypowanych dosłownie przedrukowane, t. I-II, Petersburg 1862.
Zbiór pieśni nabożnych katolickich do użytku kościelnego i domowego, Pelplin 1886.
Opracowania
Achremczyk Stanisław, Jan Stanisław Zbąski, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 287-294.
Achremczyk Stanisław, Teodor Potocki, w: Poczet biskupów warmińskich, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008, s. 309-322.
Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, Bd. 2, 21, 24, 26, 35, hrsg. U. Thieme, F. Becker, H. Vollmer, Leipzig 1908-1942.
Bénézit Emmanuel, Dictionnaire critique et documentaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs et graveurs de tous les temps et de tous les pays par un groupe d’écrivains spécialistes français et étrangers, t. 1, 5, 6, 7, 8, Paris 1959-1976.
Bosak Pius Czesław, Leksykon wszystkich postaci biblijnych, Kraków 2015.
Bunescu Marius, Muzeul A. Simu, st Casa-Simu-Museu. Catalog, București 1937.
Chisesi Ino, Co to za święty? Sztuka czytania obrazów. Słownik ikonografii, Kielce 2018.
Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Chrzanowski Tadeusz, Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii, Olsztyn 1978.
Die Gemäldegalerie des Kunsthistorischen Museums in Wien. Verzeichnis der Gemälde, hrsg. S. Ferino-Pagden, W. Prohaska, K. Schütz, F. Dahm, Wien 1991.
Engerth Eduard R. von, Kunsthistorische Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses. Gemälde. Beschreibendes Verzeichnis, Bd. 1, Italienische, Spanische und Französische Schulen, Wien 1884.
Fros Henryk, Sowa Franciszek, Księga imion i świętych, t. 1, 3, Kraków 1997-1998.
Geniusz Baroku Szymon Czechowicz 1689-1775, red. A. Betlej, T. Zaucha, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 2020.
Grzybowski Michał, Kunigk (Kunik) Jan Jerzy, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 2, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1982, s. 475-476.
Heydel Maria, Kolberg Peter, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.): malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 4, red. J. Maurin Białostocka, J. Derwojed, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 65-66.
Janicka-Krzywda Urszula, Patron – atrybut – symbol, Poznań 1993. Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff-Łozińska, t. 10, Dawne województwo warszawskie, red. I. Galicka, H. Sygietyńska, z. 1, Ciechanów i okolice, oprac. I. Galicka, H. Sygietyńska, wstępną inwentaryzację przeprowadziły: Z. Kossakowska-Szanajca, J. Rutkowska, Warszawa 1977.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff-Łozińska, t. 10, Dawne województwo warszawskie, red. I. Galicka, H. Sygietyńska, z. 16, Płońsk i okolice, oprac. I. Galicka, H. Sygietyńska, T. Mroczko, wstępną inwentaryzację przeprowadził: D. Kaczmarzyk, Warszawa 1979.
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff-Łozińska, t. 2, Województwo elbląskie, red. M. Arszyński, M. Kutzner, z. 1, Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, oprac. M. Arszyński, M. Kutzner, wstępną inwentaryzację przeprowadzili: P. Skubiszewski, E. Struszyńska, Warszawa 1980.
Knipping John B., Iconography of the counter reformation in the Netherlands. Heaven on earth, vol. 1, Nieuwkoop-Leiden 1974.
Kopiczko Andrzej, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525-1821, cz. 2, Słownik, Olsztyn 2000.
Kulesza Andrzej, Smardzewska Pani. Z dziejów parafii i regionu, Smardzewo 1999.
Lexikon der christlichen Ikonographie (LCI), E. Kirschbaum, hrsg. W. Braunfels, Bd. 7, Ikonographie der Heiligen, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1974.
Lexikon der Kunst. Architektur, bildende Kunst, angewandte Kunst, Industrieformgestaltung, Kunsttheorie, Bd. 3, hrsg. L. Alscher [et al.], Leipzig 1975.
Litak Stanisław, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006.
Mâle Émile, L’art religieux de la fin du XVIe siècle, du XVIIe siècle et du XVIIIe siècle. Étude sur l’iconographie après le concile de Trente. Italie-France-Espagne-Flandres, t. 4, Paris 1951.
Marecki Józef, Rotter Lucyna, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2009.
Marqués Manuela B. Mena, Maratti [Maratta], Carlo, w: The Dictionary of Art, vol. 20, edit. J. Turner, London 1996, s. 373-379.
Michalczyk Zbigniew, Szymon Czechowicz. Życie i twórczość, w: Geniusz Baroku: Szymon Czechowicz 1689-1775, red. A. Betlej, T. Zaucha, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 2020, s. 144-200.
Michalczyk Zbigniew, Uwagi na temat pierwowzorów dzieł Szymona Czechowicza i malarzy jego kręgu, „Biuletyn Historii Sztuki”, 4 (2013) s. 697-771.
Miciński J., Jan Jerzy Kunigk (1648-1719) kanonik warmiński i jego fundacje ku czci św. Józefa, Kraków 1991 (mps). Moisan-Jabłońska Krystyna, Obrazowanie walki dobra ze złem, Kraków 2002.
Neues allgemeines Künstler-Lexikon oder Nachrichten von dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kupferstecher, Lithographen, Formschneider, Zeichner, Medailleure, Elfenbeinarbeiter, etc., Bd. 9, G.K. Nagler, Leipzig 1835-1852.
Nitecki Piotr, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik biograficzny, Warszawa 1992. Obłąk Jan, Katedra we Fromborku, Olsztyn 1980.
Obłąk Jan, Kolberg Piotr, w: Polski słownik biograficzny, t. 13, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967-1968, s. 304-305.
Oracki Tadeusz, Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, t. A-K, Olsztyn 1984.
Orańska Józefa, Szymon Czechowicz 1689-1775, Poznań 1948.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Olsztyn [1991].
Ostrow Stephen E., Maratta [Maratti], Carlo, w: Dizionario dell’arte e degli artisti, t. 3, edit. A. Mondadori, Milano 1970, s. 540-541.
Ostrowski Jan K., Petrus Jerzy Tadeusz, Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów, Kraków 2001.
Ostrowski Jan K., Pokój Zielony w pałacu podhoreckim – XVIII-wieczne muzeum Szymona Czechowicza, w: Artes atque humaniora. Studia Stanislao Mossakowski sexagenario dicata, red. A. Rottermund, Warszawa 1998, s. 343-351.
Ponińska Katarzyna, Miraculosa Trinitas Terrestra. Cudowne wizerunki „Trójcy Ziemskiej” w nowożytnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2017.
Ponińska Katarzyna, Przedstawienia Świętej Rodziny wzorowane na kompozycjach Carlo Maratty, „Artifex Novus”. Pismo Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, 1 (2017) s. 26-33.
Przeracki Jerzy, Artyści działający na Warmii w XVIII wieku (Krzysztof Peucker, Jan Chrystian Schmidt, Chrystian Bernard Schmidt, Krzysztof Sand, Jan Witt, Jan Ignacy Witt, Jan Antoni Frey, Piotr Andrzej Kolberg i Józef Joachim Korzeniewski), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 3 (2011) s. 441-499.
Przeracki Jerzy, Piotr Andrzej Kolberg (1657-1727), „Rocznik Dobromiejski”, 5 (2011) [wyd. 2014] s. 167-171.
Przeracki Jerzy, Sławni obywatele Dobrego Miasta, „Rocznik Dobromiejski”, 4 (2010) [wyd. 2011] s. 203-213.
Przyłęcki Stanisław, Opisanie pałacu w Podhorcach, w: Dniestrzanka. Zbiór artykułów wierszem i prozą ku zabawie i nauce, wyd. S. Jaszowski, Lwów 1841, s. 9-29. Rastawiecki Edward, Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, t. 1, Warszawa 1850. Réau Louis, Iconographie de l’art chrétien, t. 3, Iconographie des saints, cz. 2, Paris 1958.
Schauber Vera, Schindler Hanns Michael, Ilustrowany leksykon świętych, Kielce 2002.
Smoleń Władysław, Ilustracje świąt kościelnych w polskiej sztuce, Lublin 1987.
Staszewski Jacek, Kunigk Jan Jerzy, w: Polski słownik biograficzny, t. 16, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, s. 196-197.
Stramare Tarcisio, Casanova Maria Letizia, Giuseppe, w: Bibliotheca Sanctorum, t. 6, red. F. Caraffa, Roma 1965, kol. 1251-1292.
Troiani Stefano, Audenaerde (Auden Aerd lub Aert; Oudenaerde), Robert van, w: Saur allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 5, München-Leipzig 1992, s. 594-595.
Tymkiw Switłana, Eksponowanie dzieł Szymona Czechowicza w muzeach we Lwowie na przełomie XX i XXI wieku, w: Twórczość malarska Szymona Czechowicza i jej znaczenie dla kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. E. Doleżyńska-Sewerniak, R. Mączyński, Toruń 2019, s. 167-188.
Wadowski Jan Ambroży, Kościoły lubelskie, Kraków 1907.
Wróblewska Kamila, Malarstwo Warmii i Mazur od XV do XIX wieku, Olsztyn 1978.
Wróblewska Kamila, Piotr Kolberg – malarz warmiński końca XVII i początku XVIII stulecia, „Biuletyn Historii Sztuki”, 32 (1970) nr 3/4, s. 397-401.
Wróblewska Kamila, Piotr Kolberg – malarz warmiński z końca XVII i początków XVIII stulecia, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 3 (1969) s. 295-330.
Wróblewska Kamila, uzup. Bernatowicz Aleksandra, Rogawski (Rogalski), w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.): malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 9, red. M. Biernacka, Warszawa 2013, s. 31.
Zaleski Wincenty, Rok kościelny. Święta Pańskie, Matki Bożej, Apostołów, Świętych i Błogosławionych Polskich, oraz dni okolicznościowe, t. 1, Warszawa 1989.
Zaucha Tomasz, Nr kat. 162, w: Geniusz Baroku: Szymon Czechowicz 1689-1775, red. A. Betlej, T. Zaucha, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 2020, s. 564-565.
Zieliński Jan, Obraz pogodnej śmierci. Norwid – Rafael – Maratti i „Śmierć świętego Józefa”, red. S. Sawicki, J.F. Fert, P. Chlebowski, t. 15, Lublin 2010.
Zuffi Stefano, Nowy Testament. Postacie i epizody, Warszawa 2007.
Netografia
Anonimo napoletano sec. XVIII, Morte di san Giuseppe, http://catalogo.fondazionezeri.unibo.it/scheda/opera/66509/Anonimo%20napoletano%20sec.%20XVIII%2C%20Morte%20di%20san%20Giuseppe (dostęp: 1.01.2023).
Anonimo romano sec. XVII, Morte di san Giuseppe, http://catalogo.fondazionezeri.unibo.it/scheda/opera/50757/Anonimo%20romano%20sec.%20XVII%2C%20Morte%20di%20san%20Giuseppe (dostęp: 1.01.2023).
Bielasta Barbara, Dembowscy z Przedwojewa, „Ciechanowskie notatki. Blog O Historii Ciechanowa I Okolic”, https://ciechanowskienotatki.pl/dembowscy-z-przedwojewa/ (dostęp: 23.09.2023).
Catalogo: Beni storici e artistici – Morte di San Giuseppe, https://catalogo.beniculturali.it/detail/HistoricOrArtisticProperty/1200256576 (dostęp: 1.01.2023).
Chiesa di Sant’Isidoro a Capo le Case, http://www.aletes.it/chiesa-di-santisidoro-a-capo-le-case/ (dostęp: 1.01.2023).
Flight into Egypt, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/400618 (dostęp: 1.01.2023).
Fuga in Egitto, Morte di San Giuseppe, https://www.bibliotecasanbernardino.it/opera-darte/fuga-in-egitto-morte-di-san-giuseppe/ (dostęp: 1.01.2023).
La morte di san Giuseppe, https://www.antiquanuovaserie.it/la-morte-di-giuseppe/ (dostęp: 1.01.2023).
Ołtarze z kościoła pw. św. Wawrzyńca w Plutach, http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/Ołtarze_z_kościoła_pw._św._Wawrzyńca_w_Plutach (dostęp: 1.01.2023).
Piętka Włodzimierz, Niewielki kościółek „mieści” w sobie aż dwa odpusty. Więcej jest łaski w pokornej, widzialnej otoczce, „Gość Płocki” 31/2022, https://plock.gosc.pl/doc/7724606.Skarbczyk-fary (dostęp: 23.09.2023).
San Giuseppe, https://www.cedrav.net/san-giuseppe/ (dostęp: 1.01.2023).
The Death of St. Joseph, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/400693 (dostęp: 1.01.2023).
Tod des Hl. Joseph, https://www.khm.at/objektdb/detail/1160/ (dostęp: 1.01.2023).
Tod des Hl. Joseph, https://www.khm.at/objektdb/detail/1166/ (dostęp: 1.01.2023).
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego https://orcid.org/0000-0003-3555-0099
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
