Pozyskiwanie inkunabułów przez biblioteki klasztorne w XVIII-wiecznej Warszawie na przykładzie sześciu druków popijarskich i pomisjonarskich pochodzących ze zbiorów Józefa Andrzeja Załuskiego
Abstrakt
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na fakt pozyskiwania i przechowywania inkunabułów przez warszawskie klasztory w XVIII wieku oraz wskazanie, w jaki sposób przyczyniło się to do przetrwania XV-wiecznych woluminów. Sześć druków stanowiących przedmiot artykułu zostało w XVIII stuleciu sprowadzonych zza granicy przez Józefa Andrzeja Załuskiego, a następnie trafiło do książnic stołecznych misjonarzy i pijarów. Omawiane druki to najprawdopodobniej dublety Biblioteki Załuskich, które poprzez darowiznę, sprzedaż lub wymianę trafiły do bibliotek klasztornych. W tekście wyjaśnię, dlaczego książki te nie podzieliły losu warszawskich kolekcji publicznych spalonych przez Niemców w 1944 roku, zaakcentuję także potrzebę badań proweniencyjnych w instytucjach kościelnych. Analiza cech indywidualnych (znaki własnościowe, ślady lektury), zwłaszcza w przypadku zbiorów warszawskich, może przyczynić się nie tylko do rekonstrukcji kolekcji historycznych, ale też do rozwoju badań nad obiegiem książki w stolicy w epoce nowożytnej.
Słowa kluczowe:
biblioteki klasztorne, inkunabuły, pijarzy, misjonarze, Józef Andrzej Załuski, Biblioteka Załuskich, Warszawa, proweniencjeInstytucje wspierające:
Badania przedstawione w artykule zostały przeprowadzone w ramach projektu badawczego Obieg inkunabułów we wczesnonowożytnej Warszawie. Studium przypadku kolekcji Biblioteki Seminarium Metropolitalnego Archidiecezji Warszawskiej, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, nr 2021/41/N/HS2/00168.Bibliografia
Źródła
Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie (AAW)
rkps A. X. 1. 81 123, Catalogus Librorum qui continentur in parte inferiori Bibliothecae Varsaviensis Sanctae Crucis Congregationis Missionis Anno 1807 conscriptus.
rkps bez sygn., Inwentarz Biblioteki Seminarium Metropolitalnego w Warszawie – Zbiory Popijarskie.
rkps F. 6. 2 ADW/160, Katalog alfabetyczny Biblioteki Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej Warszawskiej ułożony i napisany w roku 1848.
rkps bez sygn., Dodatek do Nru 1. Tomu I Katalogu alfabetycznego Biblioteki A. D. R. K. W roku 1848, autor: Jan Hacket.
rkps bez sygn., Dodatek do Katalogu Alfabetycznego… Tom II od r. 1851.
Biblioteka Wyższego Seminarium Metropolitalnego (BWSM)
sygn. 110965, Catalogus Bibliothecae Selectae librorum praestantium… quam collegit… Theodorus Boendermaker, Amsterdam 1722.
sygn. Inc. 81, Pelbartus de Themeswar, Sermones Pomerii de sanctis, Haguenau 1500.
sygn. Inc. 86, Petrus de Palude, Sermones Thesauri novi de tempore, Strasburg 1497.
sygn. Inc. 93, Pelbartus de Themeswar, Sermones Pomerii quadragesimales, Haguenau 1500.
sygn. Inc. 114, Homiliarius doctorum de tempore et de sanctis a Paulo Diacono collectus, Bazylea 1493.
sygn. Inc. 139, Antoninus Florentinus, Chronicon, Bazylea 1491.
sygn. Inc. 143, Series episcoporum et archiepiscoporum Mediolanensium, Mediolan 1491.
mps bez sygn., Malej Witold, Na 10-rą rocznicę wskrzeszenia Seminarium Duchownego po Powstaniu Warszawskim. Luźne karty z kroniki.
Biblioteka Narodowa (Zakład Starych Druków)
rkps bez sygn., Warszawa Seminarium Duchowne (1956-1958, uzup. 1960, 1962).
rkps bez sygn., Inkunabuły OO. Jezuitów Warszawa (1962).
rkps bez sygn., Incunabula Biblioteka Un. W-wa (1963).
rkps bez sygn., Klasztor Ojców Franciszkanów Konwent w Warszawie (1965).
sygn. 46096, Catalogus librorum Bibliothecae Collegii Regii Varsaviensis Clericorum Regularium Scholarum Piarum renovatus, Warszawa 1822.
sygn. SD XVIII.1.3881, Catalogus librorum Bibliothecae Collegii Regii Varsaviensis Clericorum Regularium Scholarum Piarum factus Anno Domini 1796, Warszawa 1796.
sygn. SD XVIII.1.2934, Catalogvs librorvm dvplicatorvm magna ex parte rariorum Bibliothecae Pvblicae Varsaviensis: quorum auctio fiet die XX. Octobris anni praesentisin emolumentum Ecclesiae et Nosocomii Tarczynensis, nec non Seminarii Zytomiriensis &c. &c., Warszawa 1760.
Opracowania
Bohonos Maria, Szandorowska Eliza, Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur, t. 1, Wrocław 1970, t. 2, red. M. Bohonos, M. Spandowski, E. Szandrowska, Wrocław 1993.
Cappelli Adriano, Dizionario di Abbreviature latine ed italiane (sesta edizione), Mediolan 1979.
Cubrzyńska-Leonarczyk Maria, Bracia Załuscy i warszawski klasztor SS. Wizytek, „Rocznik Warszawski”, (2002) nr 31, s. 11-30.
Derwich Marek, The Dissolution of Monasteries in Silesia and Poland, w: How the Secularization of Religious Houses Transformed the Libraries in Europe, red. C. Dondi, D. Raines, R. Sharpe, Turnhout 2022, s. 325-335. (Crossref)
Encyklopedia wiedzy o książce, red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynaldowski, Wrocław 1971.
Estreicher Karol, Bibliografia polska XV-XVIII stulecia, t. 34, Kraków 1870-2022.
Estreicher Karol, Cultural Losses of Poland During the German Occupation 1939-1944, Kraków 2003.
Febvre Lucien, Martin Henri Jean, Narodziny książki, tłum. A. Kocot, M. Wodzyńska-Walicka, Warszawa 2014.
Gonet Krzysztof, Biblioteka Księży Misjonarzy i św. Krzyża w Warszawie. Zarys problematyki, „Nasza Przeszłość”, 86 (1996) s. 72-111. (Crossref)
Graesse Johann, Orbis Latinus oder Verzeichniss der lateinischen Benennungen der bekanntesten Städte etc., Drezno 1861.
Grzebień Ludwik, Kontakty braci Załuskich z Jezuitami, w: Bracia Załuscy. Ich epoka i dzieło, red. D. Dukwicz, Warszawa 2011, s. 95-110.
Grzeszuk Stanisław, Hombek Danuta, Książka Polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku – źródła, t. 4, Kraków 2000.
Hellinga Lotte, Margaret Nickson, An Early Eighteenth-Century Sale of Mainz Incunabula by the Frankfurt Dominicans, w: Incunabula in Transit, red. L. Hellinga, Leiden 2018, s. 353-360. (Crossref)
Janocki Jan Daniel, Józef Andrzej Hrabia na Załuskach Załuski, Warszawa 1928.
Jastrzębski Cezary, Kasaty klasztorów w Królestwie Polskim w 1864 r., w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 1, Geneza. Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego, red. M. Derwich, Wrocław 2014, s. 248-367.
Jensen Kristian, Revolution and the Antiquarian Book, Cambridge 2014.
Juszczakowska Halina, Z badań nad załuscianami w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”, (1976) nr 2, s. 35-76.
Kalinowska Barbara, Kasata zakonów w Królestwie Polskim jako konsekwencja ich zaangażowania w powstanie styczniowe, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 17 (2003) s. 36-41.
Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 5, red. H. Mieczkowska, M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Warszawa 2015.
Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 8,
Zbiorczy indeks proweniencyjny, red. M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Warszawa 2018.
Kozłowski Jan, Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wrocław 1986.
Kozłowski Jan, Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”, (1993) nr 15, s. 27-42. (Crossref)
Kwiatkowski Władysław, Biblioteka Archidiecezjalna przy Seminarium św. Jana w Warszawie, „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie”, 28 (1938) nr 4, s. 212-227.
Lelewel Joachim, Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. 2, Wilno 1826.
Łaskarzewska Hanna, Straty Okólnika w czasie powstania warszawskiego i po jego upadku, w: Droga do Okólnika 1844-1944, oprac. H. Tchórzewska-Kabata, Warszawa 2005, s. 149-182.
Łodyński Marian, Biblioteka Rzplitej – Załuskich zwana, w: Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961, s. 11-50.
Łodyński Marian, Pruszkowska akcja zabezpieczania warszawskich zbiorów bibliotecznych (1944-1945), w: Walka o dobra kultury, t. 2, Warszawa 1970, s. 266-282.
Malej Witold, Biblioteka Archidiecezjalna w Warszawie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2 (1961) s. 294-297. (Crossref)
Malej Witold, Seminarium Duchowne, w: Szkice do dziejów Archidiecezji Warszawskiej, Rzym 1966, s. 203-223.
Manteufflowa Maria, Gospodarka dubletami w Bibliotece Załuskich, „Rocznik Biblioteczny”, (1960) nr 1-2, s. 43-79.
Manteufflowa Maria, Księgozbiór Józefa Załuskiego w Lotaryngii i jego droga do Polski, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 2 (1966) s. 338-361.
Mączyński Ryszard, Warszawskie biblioteki księży Pijarów, „Rocznik Historii Sztuki”, 23 (1997) s. 91-139.
Mężyński Andrzej, Biblioteki Warszawy w latach 1939-1945, Warszawa 2010.
Mężyński Andrzej, Zbiory na Okólniku wrzesień 1939-październik 1941, w: Droga do Okólnika 1844-1944, oprac. H. Tchórzewska-Kabata, Warszawa 2005, s. 113-148.
Moraczewski Jędrzej, Starożytności polskie ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane, Poznań 1842.
Muszyńska Krystyna, Andrzej Stanisław Załuski, w: Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 1004-1005.
Muszyńska Krystyna, Józef Andrzej Załuski, w: Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 1005-1006.
Needham Paul, The Late Use of Incunables and the Paths of Book Survival, „Wolfenbütteler Notitzen Zur Buchgeschichte”, 29 (2014) s. 35-59.
Olczak Zbigniew, Piskurewicz Ewa i in., Kalendarium Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 1803-2017, w: Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 1817-2017. Miscellanea, Warszawa 2017, s. 403-521. (Crossref)
Olivier Eugene, Manuel de l’amateur de relieures armoriees francaises, Paryż 1927.
Petrani Aleksy, Kasata domów zakonnych w Warszawie w 1864 roku w świetle źródeł rosyjskich, „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik prawno-historyczny”, 15 (1972) nr 1-2, 267-275.
Radziszewski Franciszek, Wiadomość historyczno-statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych, Kraków 1875.
Rudnicka Jadwiga, Bibliografia katalogów księgarskich wydanych w Polsce do końca wieku XVIII, Warszawa 1975.
Sołtan Andrzej, Handel książką i czytelnictwo mieszczańskie w Warszawie w XVI i pierwszej połowie XVII w., „Almanach Muzealny”, 2 (1999) s. 37-84.
Spandowski Michał, Catalogue of Incunabula in the National Library of Poland, Warszawa 2021.
Spandowski Michał, Inkunabuły utracone. Z prac nad Centralnym Katalogiem Inkunabułów w Polsce, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 30-31 (1994-1995) s. 67-72.
Spandowski Michał, Polskie zbiory inkunabułów zniszczone, rozproszone i przemieszczone w czasie I w wyniku II wojny światowej, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 44 (2013) s. 5-36.
Spectator [Stanisław Lisowski], Notatka o proweniencji inkunabułów znajdujących się w Rosyjskiej Publicznej Bibljotece w Piotrogrodzie, „Przewodnik Bibliograficzny”, (1926) nr 6, s. 267.
Truskolaska Ewa, Burmistrz siedemnastowiecznej Warszawy i jego księgozbiór, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi”, (1993) z. 15, s. 121-154. (Crossref)
Walka o dobra kultury, t. 1-2, red. S. Lorentz, Warszawa 1970.
Wilejszys Barbara, Biblioteka Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej w Warszawie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 38 (1979) s. 75-108. (Crossref)
Wysocki Jan, Seminarium Duchowne św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Zarys dziejów, nauki i wychowania sprawy gospodarcze, „Warszawskie Studia Teologiczne”, 1 (1983) s. 11-47.
Zachwatowicz Jan, Ochrona i konserwacja zabytków Warszawy, w: Kultura Warszawy, Warszawa 1979.
Netografia
ARLIMA – archives de literature du moyen age, https://www.arlima.net (dostęp: 25.03.2023).
Bibliothèque nationale de France, BnF catalogue general, https://catalogue.bnf.fr/ (dostęp: 25.03.2023).
Heritage of the Printed Book Database (HPB), https://www.cerl.org/resources/hpb/main (dostęp: 25.03.2023).
Identifiants et Référentiels pour l’Enseignement supérieur et la Recherche (IdRef), https://www.idref.fr/ (dostęp: 21.03.2023).
Incunabula Short Title Catalogue (ISTC), https://data.cerl.org/istc/_search (dostęp: 5.01.2023).
Material Evidence in Incunabula (MEI), https://data.cerl.org/mei/_search (dostęp: 5.01.2023).
Universal Short Title Catalogue (USTC), https://www.ustc.ac.uk (dostęp: 25.03.2023).
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
