Kasata zakonu jezuitów na Śląsku Austriackim w 1773 roku w świetle dokumentów Archiwum Ziemskiego w Opawie
Abstrakt
Celem poniższego artykułu jest naszkicowanie przebiegu działań kasacyjnych Towarzystwa Jezusowego na Śląsku Austriackim na tle mało znanego w Polsce zespołu archiwalnego zgromadzonego przez Archiwum Ziemskie w Opawie (Zemský archiv v Opavě). Podział Śląska pomiędzy Prusy i monarchię habsburską, dokonany w wyniku I wojny śląskiej w 1742 roku, odbił się na strukturze organizacyjnej Towarzystwa Jezusowego na Śląsku. Kolegium jezuickie w Opawie oraz rezydencja w Cieszynie wraz z przynależnymi ośrodkami misyjnymi należały do Prowincji Czeskiej (Provincia Bohemiae), podległy zatem likwidacji bezpośrednio w 1773 roku – w przeciwieństwie do placówek jezuickich na Śląsku Pruskim, należących do odrębnej Prowincji Śląskiej (Provincia Silesiae). Działania kasacyjne dotknęły również częściowo nyskie kolegium jezuickie, które posiadało kilka wsi po stronie austriackiej. Głównym zamierzeniem poniższego opracowania jest przedstawienie charakterystyki działań centralnej austriackiej administracji nadwornej, zastosowanej nie tylko w ramach kasaty Towarzystwa Jezusowego na ziemiach austriackich, lecz również w tzw. kasatach józefińskich przeprowadzonych dekadę później, w latach 80. XVIII wieku. Sposób funkcjonowania biurokracji nadwornej w kwestii koordynacji prac przybliżono na podstawie opawskich dokumentów archiwalnych powstałych w bezpośrednim okresie kasaty. Historię omawianych placówek (do kasaty) naszkicowano jedynie pokrótce, ze względu na fakt, iż została ona już opracowana w literaturze. Zaprezentowano tabelaryczny wykaz archiwaliów zbioru Urzędu Królewskiego w Opawie oraz spis personalny jezuitów dotkniętych kasatą. Publikacja nie jest wyczerpującą analizą źródeł archiwalnych, lecz przyczynkiem do dalszych badań historii działalności Towarzystwa Jezusowego na Śląsku.
Słowa kluczowe:
jezuici, kasata zakonów, Śląsk, Opawa, Cieszyn, Prowincja Czeska Towarzystwa JezusowegoBibliografia
Źródła
Zemský archiv v Opavě (ZAO, Opava)
Fond: Jezuité Opava ((1483) 1625-1773), (ŘJ Opava), inv. č. 431, sign. 2005/1, k. 24
Fond: Královský úřad (KrÚ Opava)
inv. č. 951, sign. 15/31, k.. 655-656.
inv. č. 952, sign. 15/32a, k. 656.
inv. č. 953, sign. 15/32b, k. 657.
inv. č. 954, sign. 15/32c, k. 657.
inv. č. 955, sign. 15/33a, k. 658.
inv. č. 960, sign. 15/33f, k. 660.
Österreichisches Staatsarchiv (ÖStA, Wien), Allgemeines Verwaltungsarchiv (AVA)
AT-OeStA/AVA Kultus AK Katholisch 871 6.
AT-OeStA/AVA Kultus AK Katholisch 871 5.
Bohemia Jesuitica 1556-2006, ed. P. Čemus, Praha 2010.
Kaiserl. Königl. Ober-Oesterreichischer Hof- und Landesstellen-Schematismus samt einem Schreib-Kalender pro anno 1773, Innsbruck 1773, s. 3-16, https://doi.org/10.11588/diglit.48035#0005 (dostęp: 1.04.2023).
Kaiserl. Königl. Ober-Oesterreichischer Hof- und Landesstellen-Schematismus samt einem Schreib-Kalender pro anno 1774, Innsbruck 1774, s. 3-16, https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb10009810?page=,1 (dostęp: 1.04.2023).
Kayserlicher Und Königlicher Wie auch Erz-Herzoglicher, Dann dero Residenz-Stadt Wien Staats- und Standes- Kalender auf das Gnaden-reiche Jahr Jesu Christi 1774, Wien 1774, https://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?apm=0&aid=shb&datum=1774&zoom=2 (dostęp: 1.04.2023).
Klos Miroslav, Stratil Ivo, Jesuité v Opavě (1480) 1625-1773. Jesuité v Těšíně (1629) 1670-1773, Opava 1994.
Opracowania
Biermann Gottlieb, Geschichte der Herzogthümer Troppau und Jägerndorf, Cieszyn 1874.
Błaszczyk Tomasz, Początki śląskiej prowincji jezuitów, „Saeculum Christianum. Pismo historyczno-społeczne”, 13/2 (2006) s. 123-132.
Buchmann Bertrand Michael, Hof – Regierung – Stadtverwaltung. Wien als Sitz der österreichischen Zentralverwaltung von den Anfängen bis zum Untergang der Monarchie, Wien 2002.
Clemens des XIV. Aufhebungsbreve der bisherigen Gesellschaft Jesu. Aus dem Lateinischen, Straßburg 1773.
Franek Józef, Dzieje placówki jezuickiej w Cieszynie w okresie kontrreformacji, Cieszyn 1939 (praca doktorska, mps).
Friedrich Markus, Die Jesuiten. Aufstieg – Niedergang – Neubeginn, München-Berlin 2016.
Gebauer Josef, Šrámek Pavel, Náměstí a ulice města Opavy. Historický místopis, Opava 1990.
Havlíček Petr, Úvod do kapitoly. Historie jesuitů v Čechách, w: Bohemia Jesuitica, ed. P. Čemus, Praha 2010, s. 165-172.
Kiedos Józef, Jezuici i ich udział w katolickiej reformie kościelnej na Śląsku Cieszyńskim w XVII i XVIII w., „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 23/24 (1990-1991) s. 247-254.
Koláček Josef, První jezuité v Čechách a první z Čech, w: Bohemia Jesuitica, ed. P. Čemus, Praha 2010, s. 215-224.
Kouřil Miloš, Počátky jesuitské akademie v Olomouci, w: Bohemia Jesuitica, ed. P. Čemus, Praha 2010, s. 329-337.
Kroess Alois, Geschichte der Böhmischen Provinz der Gesellschaft Jesu. III. Die Zeit von 1657 bis zur Aufhebung der Gesellschaft Jesu im Jahre 1773, Velehrad 1945. Neu bearbeitet und ergänzt von P. Karl Forster SJ, Praha-Olomouc 2012.
Lec Zdzisław, Dzieje jezuitów w Kłodzku w latach 1597-1776, „Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, 2/25 (2014) s. 123-136.
Lec Zdzisław, Dzieje placówki jezuickiej w Opawie na Śląsku Cieszyńskim w latach 1625-1773, „Wrocławski Przegląd Teologiczny”, 28/1 (2020) s. 315-329.
Lec Zdzisław, Jezuici na Górnym Śląsku do kasaty, ze szczególnym uwzględnieniem ich działalności szkolnej, „Wrocławski Przegląd Teologiczny”, 9/2 (2001) s. 109-123.
Lec Zdzisław, Kolegia jezuickie na Śląsku do 1740 roku, „Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, 2/21 (2012) s. 89-97.
Niemetz Michael, Antijesuitische Bildpublizistik in der frühen Neuzeit. Geschichte, Ikonographie und Ikonologie, Regensburg 2008.
Ploch Gregor, Die josephinischen Klosteraufhebungen in Galizien. Teil 1: Akten des Bestandes “Stiftungshofbuchhaltung” im Österreichischen Staatsarchiv zu Wien, München 2020.
Ploch Gregor, Die josephinischen Klosteraufhebungen in Galizien. Teil 2: Akten der Unterserie “Signatur 102: Stifte und Klöster: Galizien” im Österreichischen Staatsarchiv zu Wien, München 2020.
Ploch Gregor, Źródła do badań nad kasatami józefińskimi w Galicji (1782-1848 r.) w archiwach wiedeńskich, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 116 (2021) s. 331-350. (Crossref)
Scheutz Martin, Ein “Lutheraner” auf dem Habsburgerthron. Die Josephinischen Reformen und die Klosteraufhebungen in der Habsburgermonarchie, „Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung“, 120 (2012) s. 321-338. (Crossref)
Šotola Jaroslav, Zrušení jezuitského řádu v českých zemích. Kolektivní biografie bývalé elity (1773-1800), Praha 2005.
Spyra Janusz, Śląsk Cieszyński w okresie 1653-1848, Cieszyn 2012.
Ständetum und Staatsbildung in Brandenburg-Preußen, hrsg. P. Baumgart, J. Schmädeke, Berlin, New York 1983.
Tesař Petr, (Ne)známý dekret o pohřbívání z roku 1772 a jeho slezské elegie. Příklad osvícenského zásahu do církevního života v zájmu státu, „Časopis Matice moravské”, 139 (2020) s. 347-369.
Verwaltungsgeschichte der Habsburgermonarchie in der Frühen Neuzeit: Band 1/1. Hof und Dynastie, Kaiser und Reich, Zentralverwaltungen, Kriegswesen und landesfürstliches Finanzwesen, hrsg. M. Hochedlinger, P. Mat’a, T. Winkelbauer, Wien 2019.
Vogel Christine, Der Untergang der Gesellschaft Jesu als europäisches Medienereignis (1758-1773). Publizistische Debatten im Spannungsfeld von Aufklärung und Gegenaufklärung, Mainz 2006.
Walter Friedrich, Die österreichische Zentralverwaltung. II. Abteilung. Von der Vereinigung der Österreichischen und Böhmischen Hofkanzlei bis zur Einrichtung der Ministerialverfassung (1749-1848). Bd. 1/2/1: Die Zeit Josephs II. und Leopolds II. (1780-1792), Wien 1950.
Walter Friedrich, Die österreichische Zentralverwaltung. II. Abteilung. Von der Vereinigung der Österreichischen und Böhmischen Hofkanzlei bis zur Einrichtung der Ministerialverfassung (1749-1848). Bd. 1/2/2: Die Zeit Franz’ II. (I.) und Ferdinands I. (1792-1848), Wien 1956.
Wolf Jürgen Rainer, Die Stände in Österreichisch-Restschlesien seit den vierziger Jahren, w: Ständetum und Staatsbildung in Brandenburg-Preußen, hrsg. P. Baumgart, J. Schmädeke, Berlin, New York 1983, s. 365-372. (Crossref)
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
