Zagłada dziedzictwa historyczno-kulturowego Kościoła ormiańskiego w Polsce w czasie II wojny światowej oraz próby jego ratowania
Tomasz Krzyżowski
Polska Akademia Umiejętności w Krakowie , Polskahttps://orcid.org/0000-0001-7193-5661
Abstrakt
Okres II wojny światowej przyniósł dotkliwe i nieodwracalne skutki dla funkcjonowania Kościoła ormiańskokatolickiego w Polsce. Represje Sowietów i Niemców wobec duchowieństwa i wiernych, delegalizacja instytucji kościelnych i ekspatriacja ludności w granice Polski powojennej doprowadziły do likwidacji lwowskiej archidiecezji ormiańskiej. Znacznie ucierpiały zbiory archiwalno-biblioteczne i muzealne przechowywane we Lwowie i w kościołach parafialnych na prowincji. W strategie okupantów, zwłaszcza sowieckich, wpisuje się również grabież dóbr kultury oraz celowe niszczenie księgozbiorów i archiwaliów. Tak było w przypadku wyposażenia pałacu arcybiskupów ormiańskich, klasztoru Benedyktynek Ormiańskich czy budynków kapituły katedralnej. Zbiory zostały znacjonalizowane i włączone do zasobów instytucji państwowych: bibliotek, archiwów, muzeów Ukraińskiej Socjalistycznej Sowieckiej Republiki. W ten sposób gromadzone przez kilka stuleci księgozbiory, rękopisy, tekstylia i paramenty liturgiczne oraz inne pamiątki kultury ormiańskiej uległy dekompletacji i zagładzie. W artykule omówiono poniesione straty oraz dokonano próby odtworzenia losów zbiorów poszczególnych instytucji: biblioteki abp. Józefa Teodorowicza, biblioteki i archiwum kapituły ormiańskiej, archiwum konsystorskiego, Archidiecezjalnego Muzeum Ormiańskiego oraz wyposażenia katedry ormiańskiej we Lwowie i kościołów dawnej archidiecezji ormiańskiej. Odtworzenie losów wspomnianych zbiorów nie jest łatwe z uwagi na braki w dokumentacji archiwalnej oraz przemieszczenia zbiorów w okresie okupacji i w latach powojennych. Niektóre dzieła sztuki i pamiątki proweniencji ormiańskiej zostały przewiezione przez osoby duchowne i świeckie do Polski i aktualnie przechowywane są w Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie i Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu.
Słowa kluczowe:
Kościół ormiański, II wojna światowa, kultura ormiańska, biblioteki ormiańskie, Kresy Południowo-WschodnieBibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
zespół 304 C. K. Ministerstwo Wyznań i Oświaty
sygn. 12 k, Kościół katolicki obrz. ormiańskiego.
Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie
zespół 17, Kościół św. Trójcy w Gliwicach
sygn. 75, Papiery osobiste ks. Kazimierza Roszko (1945-1963).
sygn. 83, Inwentarze i spisy ruchomości (1945-1985).
bez sygn., K. Filipiak, Sprawozdanie z działalności duszpasterskiej Kościoła ormiańskokatolickiego w Polsce, Gdańsk 10 kwietnia 1984.
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Oddział Zbiorów Specjalnych
Spuścizna prof. Eugeniusza Słuszkiewicza
rps 1928/III, Korespondencja Jana Hasso Agopsowicza do prof. Eugeniusza Słuszkiewicza.
Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka
Oddział Rękopisów
f. 9: Archiwalia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
sprawa 3896/20, Akta Oddziału Rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
sprawa 3896/28, Akta Oddziału Rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Zbiory Tomasza Krzyżowskiego w Krakowie
bez sygn., Kopia listu Wandy Bogdanowicz do Franciszki i Romana Krzysztofowiczów, Kraków 13 kwietnia 1949.
Źródła drukowane
Donigiewicz Bogdan, Wspomnienia, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, (2021) nr 106/107, s. 15-19.
Inwentarz archiwalny spuścizny arcybiskupa Józefa Teodorowicza (1864-1938), oprac. K. Kubik, Warszawa 2009.
Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, dział ormiański oprac. K. Roszko pod red. E. Słuszkiewicza, dział gruziński oprac. J. Braun, Warszawa 1958.
Kościałkowska Janina, Łódź bukowa, Londyn 1988.
Krzyżowski Tomasz, Inwentarz katedry ormiańskiej i probostwa we Lwowie z 1880 roku, w: Ormianie polscy: kultura i dziedzictwo. Studia i materiały źródłowe zebrane dla uczczenia jubileuszu dziesięciolecia Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, red. A.A. Zięba, Warszawa-Kraków 2016, s. 233-272.
Krzyżowski Tomasz, Ksiądz Adam Roszko-Bogdanowicz (1898-1941) we wspomnieniach Marii Kapri (1894-1985), „Nasza Przeszłość”, 135 (2021) s. 233-303. (Crossref)
Kulturne zhyttia v Ukraini. Zakhidni zemli. Dokumenty i materialy, t. 1, 1939-1953, red. Y. Slyvka, Kyiv 1995.
Le Saint Siège et la situation religieuse en Pologne et dans les pays Baltes: 1939-1945, Première partie: 1939-1941, éd. par P. Blet et al., Città del Vaticano 1967.
Lvivska natsionalna naukova biblioteka Ukrainy imeni V. Stefanyka: peremishchennia i vtraty fondiv, t. 1, 1939-1945: zbirnyk dokumentiv i materialiv, nauk. red. G. Svarnyk, Lviv 2010.
Matwijów Maciej, Sprawozdanie „Archiwa, biblioteki i muzea lwowskie” z 1940 r., „Rocznik Lwowski”, (1997-1998) s. 7-30.
Pisowicz Andrzej, Wspomnienie o Wartanie Grigorianie, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 7 (2020) s. 329-332. (Crossref)
Rynkiewicz Krystyna, Byłam, widziałam, przeżyłam. Zapiski i spostrzeżenia misjonarki. Stanisławów – Iwano-Frankiwsk 1989-2009, Marki 2011.
Schematismus archidioecesis leopoliensis ritus armeno-catholici pro anno Domini 1939, Leopoli 1939.
Wołczański Józef, Inwentarz archiwum Kurii archidiecezji ormiańskokatolickiej we Lwowie za lata 1616-1939, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 90 (2008) s. 233-285. (Crossref)
Opracowania
Arutiunov Tigran, Levyk Bohdan, Virmeny v istorii Lvova, Lviv 2021.
Azizian Samvel L., Stanovyshche Lvivskoi arkhidiietsezii virmenskoi katolytskoi Tserkvy pid chas Druhoi svitovoi viiny, „Skhidnyi Svit”, (2016) nr 4, s. 29-40.
Bułhakowa-Sytnyk Ludmiła, Zbiory Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego IN NANU we Lwowie, w: Ars Armeniaca. Sztuka ormiańska ze zbiorów polskich i ukraińskich. Katalog wystawy. Muzeum Zamojskie, red. W. Deluga, Zamość 2010, s. 52-54.
Chrząszczewski Jacek, Kościoły Ormian polskich, Warszawa 2001.
Das Lemberger Evangeliar: eine wiederentdeckte armenische Bilderhandschrift des 12. Jahrhunderts, hrsg. von G. Prinzing, A. Schmidt, Wiesbaden 1997.
Dashkevych Yarosław, Likvidatsiia virmeno-katolytskoi Tserkvy v Halychyni 1945 r., w: tegoż, Virmeny v Ukraini dorohamy tysiacholit. Zbirnyk naukovykh prats, Lviv 2012, s. 1072-1074.
Gliński Andrzej, Informacje o Ormianach polskich w zbiorach Instytutu Matenadaran w Erywaniu, „Przeszłość Demograficzna Polski”, (2014) nr 35, s. 55-63.
Głembicka Halina, Ormianie w życiu kulturalnym i artystycznym Galicji, „Przegląd Wschodni”, 3 (1994) z. 3, s. 507-524.
Grigorian Wartan R., Istorija armianskich kołonij Ukrainy i Polszy (armianie w Podolii), Erevan 1980.
Haiuk Irina, Iliustrovana entsyklopediia Virmenskoi kultury v Ukraini s katalohizovanym dodatkom pereliku pamiatok virmenskoi kultury v muzeiakh ta zapovidnykakh, t. 1, Lviv 2012.
Hauser Zbigniew, Podróże po cmentarzach Ukrainy – dawnej Małopolski Wschodniej, t. 1, Województwo stanisławowskie, Warszawa 1998.
Hlebowicz Adam, Pełczyński Grzegorz, Ks. Samuel Manugiewicz, w: Zostali na Wschodzie. Słownik inteligencji polskiej w ZSRS 1945-1991, t. 1, red. A. Hlebowicz, Warszawa 2021, s. 388-391.
Kajetanowicz Dionizy, Katedra ormiańska i jej otoczenie (przewodnik), Lwów 1926.
Kennedy Grimsted Patricia, Archives and manuscript repositories in the USSR: Ukraine and Moldavia, Book 1, General bibliography and institutional directory, Princeton 1988.
Król-Mazur Renata, Teodorowicz Józef Teofil, w: Polski słownik biograficzny, t. 53, red. A. Romanowski, Warszawa-Kraków 2020, s. 162-171.
Krucki Łukasz, Archidiecezja lwowska obrządku ormiańskiego w świetle schematyzmu archidiecezjalnego z 1939 r., „Roczniki Teologiczne”, (2017) nr 4, s. 75-97. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Archidiecezja lwowska obrządku ormiańskokatolickiego w latach 1902-1938, Kraków 2020. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Biblioteka arcybiskupa ormiańskiego Józefa Teodorowicza: jej losy w czasie II wojny światowej i w latach powojennych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 119 (2022) s. 179-206. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Jan Hasso Agopsowicz (1915-1982) – Ormianin, bibliofil, twórca ekslibrisów, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 8 (2021) s. 205-232. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Kajetanowicz Dionizy (1878-1954) – duchowny ormiańskokatolicki, wikariusz kapitulny archidiecezji ormiańskiej we Lwowie, działacz ormiański, publicysta, w: Materiały do „Encyklopedii Ormian polskich” (mps w zbiorach autora).
Krzyżowski Tomasz, Koncepcja powstania Archidiecezjalnego Muzeum Ormiańskiego we Lwowie: stan i perspektywy badań, w: Polskie muzealnictwo w okresie międzywojennym, red. A. Degler, Wrocław 2024, s. 329-347.
Krzyżowski Tomasz, Ksiądz dr Józef Depowski (1879-1939) – kapłan lwowskiej archidiecezji ormiańskiej, nauczyciel, wychowawca i społecznik, „Resovia Sacra”, (2020) nr 27, s. 343-370.
Krzyżowski Tomasz, Kulisy nominacji następcy ormiańskokatolickiego arcybiskupa Lwowa Józefa Teodorowicza, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, (2018) nr 5, s. 249-263. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Ormiańskie świątynie i cmentarze na Pokuciu. Okres sowiecki i postsowiecki, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, (2014) nr 78-79, s. 24-36.
Krzyżowski Tomasz, Starodruki z kolekcji arcybiskupa Józefa Teodorowicza: przyczynek do badań bibliofilstwa w środowisku Ormian polskich, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 9 (2022) s. 135-151. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Ze Lwowa na Dolny Śląsk: wojenne i powojenne losy benedyktynek ormiańskich, w: Niewiasty z pastorałami. Portrety ksień klasztoru benedyktynek ormiańskich we Lwowie: historia, konteksty, konserwacja, red. A.A. Zięba, Warszawa-Kraków 2021, s. 101-112. (Crossref)
Krzyżowski Tomasz, Źródła archiwalne do dziejów Kościoła ormiańskokatolickiego we współczesnych zbiorach lwowskich archiwów, bibliotek i muzeów, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 3 (2015) s. 95-114.
Malicka Katarzyna, Ewakuacja kościołów i klasztorów lwowskich w 1945 r., w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), t. 1, red. M. Krzysztofiński, J. Wołczański, Rzeszów 2015, s. 79-99.
Matwijów Maciej, Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945-1948, Wrocław 1996.
Matwijów Maciej, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939-1946, Wrocław 2003.
Ohanowicz-Tarasiuk Maria, Ochrona dziedzictwa ormiańskiego w działaniach Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 7 (2020) s. 313-318. (Crossref)
Olszański Tadeusz, Kresy Kresów Stanisławów, Warszawa 2008.
Pamiętajcie o naszych zmarłych, red. L. Graczyk, M. Axentowicz-Bohosiewicz, Kuty-Warszawa 2008.
Pełczyński Grzegorz, Represje wobec duchowieństwa Archidiecezji Ormiańskokatolickiej we Lwowie podczas drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu, „Zesłaniec. Pismo Rady Naukowej Zarządu Głównego Związku Sybiraków”, (2019) nr 76, s. 63-69.
Petrowicz Gregorio, La Chiesa armena in Polonia e nei paesi limitrofi, parte terza, 1686-1954, Roma 1988.
Rydzkowska-Kozak Joanna, Ormiańskie malarstwo miniaturowe w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Warszawa-Toruń 2014.
Rzemieniecki Konrad, Rękopisy związane z historią i kulturą Ormian w zbiorach Działu Rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, „Lehahayer. Czasopismo poświęcone dziejom Ormian polskich”, 2 (2013) s. 199-217.
Smirnov Yurij, Parafiialna sviatynia stanyslavivskykh Virmen, „Halytska Brama”, (2009) nr 1-3, s. 46.
Smirnow Jurij, Das Schicksal der armenisch-katholischen Kirche in Galizien während des zweiten Weltkriegs und in der Nachkriegszeit, „Resovia Sacra” (2007/2008) nr 14-15, s. 221-239.
Smirnow Jurij, Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002.
Smirnow Jurij, Odzyskana świątynia, „Gazeta Lwowska”, (2023) nr 1-2, s. 6.
Trojanowska Marta, Matka Boża Zwycięska z Bolestraszyc k. Przemyśla. Wizerunek tajemniczy, w: Wędrujące Madonny. Wizerunki Madonn kresowych na Podkarpaciu.
Materiały z konferencji naukowych odbytych w latach 1916-2020 w Przemyślu, Przemyśl 2020, s. 179-188.
Trojanowska Marta, Śniatyńska Madonna Ormiańska w kościele parafialnym pw. Narodzenia NMP w Krzywczy, w: Wędrujące Madonny. Wizerunki Madonn kresowych na Podkarpaciu. Materiały z konferencji naukowych odbytych w latach 1916-2020 w Przemyślu, Przemyśl 2020, s. 43-52.
Włodek Przemysław, Lwów, cz. 1, Stare miasto, Kraków 2013.
Wołczański Józef, Martyrologium księży ormiańskokatolickich w archidiecezji lwowskiej po II wojnie światowej w świetle źródeł sowieckich, w: Polacy w Armenii, red. E. Walewander, Lublin 2000, s. 193-219.
Zaleski Tadeusz, Słownik biograficzny duchownych ormiańskokatolickich oraz duchownych rzymskokatolickich pochodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750-2000, Kraków 2001.
Relacje świadków
Relacja pisemna dr Urszuli Paszkiewicz, Warszawa 28 grudnia 2022.
Relacja ustna Bogdana Donigiewicza (ur. 1932), Kraków 26 września 2023.
Relacja ustna duchownego greckokatolickiego Michaiła Bugaja, Brzeżany 31 października 2013.
Relacja ustna Ireny i Jadwigi Zappe, Lwów 1 lipca 2011.
Relacja ustna proboszcza parafii rzymskokatolickiej w Kutach ks. Eugeniusza Łabiaka oraz parafian, Kuty nad Czeremoszem 16 marca 2014.
Relacja ustna proboszcza parafii rzymskokatolickiej w Śniatynie ks. Leonida Kukliszyna, Horodenka 15 marca 2014
Relacja ustna Stanisława Łazarskiego (ur. 1929), Kraków 25 września 2023.
Netografia
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/160083 (dostęp: 23.09.2023).
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/160236 (dostęp: 23.09.2023).
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/24678 (dostęp: 23.09.2023).
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/52008 (dostęp: 23.09.2023).
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/66816 (dostęp: 23.09.2023).
Polska Akademia Umiejętności w Krakowie https://orcid.org/0000-0001-7193-5661
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
