Wojenne straty materialne polskiej prowincji redemptorystów w latach 1939-1945 na przykładzie klasztorów w Toruniu i Warszawie
O. Maciej Sadowski CSsR
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-2124-0751
Abstrakt
Niniejszy artykuł prezentuje straty materialne dwóch spośród ośmiu erygowanych przed wybuchem II wojny świtowej klasztorów polskich redemptorystów. Wśród nich pierwszym obiektem niemieckiej rekwizycji był dom na toruńskich Bielanach, stanowiący również siedzibą juwenatu, czyli niższego seminarium duchownego polskich redemptorystów. Klasztor w Toruniu został poddany całkowitej rekwizycji przez Niemców już w pierwszych dniach wojny obronnej, a wywłaszczenie redemptorystów było precedensowym przykładem nowej sytuacji majątkowej, w jakiej znalazł się Kościół na Pomorzu, wcielonym do Rzeszy. Stan trwającej ponad cztery lata konfiskaty klasztoru toruńskiego został przez niemieckie władze usankcjonowany bezprawnymi aktami okupacyjnej administracji. Dzieła zniszczenia wewnętrznej struktury klasztoru, a przede wszystkim biblioteki i wyposażenia gimnazjalnych pracowni toruńskiego juwenatu, dopełnili żołnierze sowieccy po wyparciu z miasta Niemców od lutego do kwietnia 1945 roku. W archiwach państwowych i zakonnych zachowały się szczegółowe rejestry i kwestionariusze poniesionych przez toruńskich redemptorystów szkód wojennych. Drugim przykładem wojennej hekatomby dla Polskiej Prowincji Redemptorystów są losy klasztoru i kościoła na warszawskiej Woli, przy ul. Karolkowej. Ta placówka nie została doświadczona stratami przez cały okres wojny, aż do tragicznych wydarzeń 5-6 sierpnia 1944 roku, kiedy to podczas tzw. rzezi Woli Niemcy dokonali masowej egzekucji całej wspólnoty warszawskich redemptorystów. Ich los podzielił w następnych tygodniach zarówno klasztor, jak i kościół pw. św. Klemensa Hofbauera. Zostały one bowiem przez Niemców ograbione i niemal doszczętnie spalone. Skalę zniszczeń warszawskiej fundacji obrazują dobitnie prace rekonstrukcyjne prowadzone w latach 1945-1946 pod egidą Biura Odbudowy Stolicy.
Słowa kluczowe:
redemptoryści, druga wojna światowa, straty materialne, Toruń, WarszawaBibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Akt Nowych (AAN)
sygn. 37, k. 6-13, 124, Rechenschaftsbericht der Haupttreuhandstelle Ost über ihre Tätigkeit in den Jahren 1939-1942.
Archiwum Generalne Historyczne Redemptorystów w Rzymie (AGHR)
sygn. 30170001.0439, Prowincjał F. Marcinek do generała P. Murraya, Kraków 13.10.1939.
sygn. 30170001.0513, Prowincjał F. Marcinek do generała P. Murraya, Kraków 28.11.1945.
Archiwum Klasztoru Redemptorystów w Toruniu (AKRT)
bez sygn., Kronika klasztoru w Toruniu, t. 2.
Archiwum Kurii Prowincjalnej Redemptorystów w Warszawie (AKP)
bez. sygn., teczka klasztoru w Warszawie I, [rkps] Spis aparatów i bielizny kościelnej z kościoła O.O. Redemptorystów przekazanych kościołowi parafialnemu w Milanówku, Sochaczew 8.09.1945; [rkps] J. Sochacki, Pod Warszawą i w Warszawie w poszukiwaniu Ojców i Braci od 17 do 25 października 1944, Kraków 8.12.1944.
Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy (AMStW)
sygn. BOS 5333, k.18, Wykaz budynków remontowanych na zlecenie BOS w okresie 1945-1947.
sygn. BOS 5334, k. 3, Wykaz odbudowanych budynków 1945-1946.
sygn. BOS 5350, k. 1, Zlecenie nr 5083/45 Wydziału Nadzoru i Zleceń BOS dla Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego – Wydział Elektryczny w sprawie remontu kościoła i klasztoru redemptorystów, Warszawa 10.08.1945.
sygn. BOS 5350, k. 2, Architekt S. Marzyński do Wydziału Architektury Zabytkowej BOS w sprawie kosztorysu prac przy odbudowie kościoła i klasztoru redemptorystów, Warszawa 22.06.1945.
sygn. BOS 6031, k. 1, Zlecenie nr 654/45 Wydziału Nadzoru i Zleceń BOS dla Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego w sprawie remontu kościoła i klasztoru redemptorystów, Warszawa 5.05.1945.
sygn. BOS 6031, k. 2, Raport architekta S. Murzyńskiego dla Wydziału Architektury Zabytkowej BOS, Warszawa 7.05.1945.
sygn. BOS 6031, k. 3, Zlecenie nr 1079/45 Wydziału Nadzoru i Zleceń BOS dla Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego w sprawie remontu kościoła i klasztoru redemptorystów, Warszawa 25.05.1945.
sygn. BOS 6031, k. 4, Naczelnik Wydziału Architektury Zabytkowej BOS do Wydziału Nadzoru i Zleceń BOS w sprawie kosztorysu i kredytu na odbudowę kościoła i klasztoru redemptorystów, Warszawa 24.05.1945.
Archiwum Państwowe w Toruniu (APT)
sygn. 48, k. 32, Zestawienie strat w majątku szkół Torunia w czasie drugiej wojny światowej. Materiał na konferencję pokojową, Toruń 22.11.1946.
sygn. 185, k. 1, Ogłoszenie rejestracji szkód wojennych na terenie miasta Torunia, Toruń 9.07.1945.
sygn. 231, k. 338, Kwestionariusz dotyczący rejestracji szkód wojennych, nr 2637, Toruń 17.07.1945.
sygn. 326, k. 57, Kartoteka ogólna rejestracji szkód wojennych dla miast, nr 2637, Toruń 17.07.1945.
sygn. 345, k. 46, Księga rejestracji szkód wojennych dla miasta Torunia, nr 2637.
sygn. 618, k. 13, [rkps] J. Przybyłowa, Sprawozdanie o stanie Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika w Toruniu do 15.02.1945, Toruń 16.02.1945.
sygn. AmT, E 661, k. 17, [rkps] Komendant obrony okręgu do urzędu szkolnego miasta Torunia, Toruń 18.06.1941.
sygn. AmT, E 858, k. 3, Prezydent regencji w Bydgoszczy do ladratów i nadburmistrzów okręgu, Bydgoszcz 21.03.1940.
sygn. AmT, E 858, k. 20, [rkps] Notatka Goebela w odpowiedzi na pismo z 1.06.1940, Toruń 6.07.1940.
sygn. AmT, E 858, k. 21, Nadburmistrz miasta Torunia do prezydenta regencji w Bydgoszczy, Toruń 4.11.1940.
sygn. AmT, E 858, k. 45, Kierownik referatu ds. katolickiego majątku kościelnego do nadburmistrzów okręgu, Gdańsk 8.04.1940.
sygn. AmT, E 858, k. 135, Nadburmistrz Torunia do kierownika referatu ds. katolickiego majątku kościelnego, Toruń 29.05.1940.
Archiwum Warszawskiej Prowincji Redemptorystów w Tuchowie (AWPR) bez. sygn., Akta personalne o. Jana Wojnowskiego, Zarządzenie Gestapo w Bydgoszczy w sprawie klasztoru redemptorystów w Toruniu-Bielanach, Bydgoszcz 23.01.1944.
bez. sygn., Akta personalne o. Józefa Kani, [rkps] J. Kania, Kilka słów o tem, cośmy przeszli i przeżyli w Warszawie na Karolkowej w dniach od 1. września do 1. października 1939 r., Warszawa 5.10.1939.
bez. sygn., Akta personalne o. Władysława Szołdrskiego, [rkps] W. Szołdrski, Wspomnienia.
bez. sygn., Chronica Provinciae Polonicae C.Ss.R., t. 2.
bez. sygn., Kronika klasztoru wileńskiego.
Źródła drukowane
Igielski Jan, Na usługach Zakonu. Moje wspomnienia, Gliwice 1999.
„Słowo Pomorskie” z 4 października 1936, nr 231.
Opracowania
Böhler Jochen, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, Kraków 2009.
Bystrzycki Lech, Grabież mienia związków wyznaniowych na ziemiach polskich „wcielonych do Rzeszy” w okresie hitlerowskiej okupacji 1939-1945, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, t. 8, Materiały i studia, z. 4, Warszawa 1979, s. 7-110.
„Catalogus Congregationis Ss. Redemptoris”, (1927) s. 178-182; (1930) s. 197-201.
Dom Zakonny Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela (CSsR) – OO. Redemptoryści w Toruniu, w: Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, red. S. Kardasz, t. 15, 16, 17, Toruń 1995, s. 162-166.
Grochowina Sylwia, Dzieje toruńskich redemptorystów podczas II wojny światowej w świetle relacji ojca Władysława Szołdrskiego, w: Z dziejów redemptorystów w Toruniu w latach 1939-1989, red. W. Rozynkowski, Kraków 2014, s. 49-87.
Kurlenda Piotr, Działalność społeczno-polityczna Kościoła katolickiego w Toruniu i Podgórzu (1920-1939), Toruń 1997.
Mazanka Paweł, „Boję się śmierci pod gruzami”. Sakramentki i Redemptoryści w Powstaniu Warszawskim, Warszawa 2020.
Mazanka Paweł, Redemptoryści Woli, Kraków 2018.
Pospieszalski Karol M., Polska pod niemieckim prawem 1939-1945 (Ziemie Zachodnie), Poznań 1946.
Sadowski Maciej, Działalność misyjna polskich redemptorystów podczas II wojny światowej, „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”, 10/11 (2019) s. 49-69. (Crossref)
Sadowski Maciej, Redemptoryści polscy w latach 1939-1945, Kraków 2005.
Sadowski Maciej, Toruński juwenat polskich redemptorystów w latach 1921-1939, „Studia Pelplińskie”, 53 (2019) s. 419-432. (Crossref)
Sadowski Maciej, Wojenne losy toruńskiej wspólnoty redemptorystów i klasztoru na Bielanach w latach 1939-1945, w: Z dziejów redemptorystów w Toruniu w latach 1939-1989, red. W. Rozynkowski, Kraków 2014, s. 15-48.
Sojka Marian, Redemptoryści polscy w latach 1883-1939, Kraków 2016.
Sziling Jan, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939-1945
Tzw. Okręgi Rzeszy: Gdańsk – Prusy Zachodnie, Kraj Warty i regencja katowicka, Poznań 1970.
Szołdrski Władysław, Redemptoryści w Polsce, t. 2, Klasztory. Młodzież. Materiały 1883-1953, Wrocław 1953 [mps w Bibliotece Nowicjatu Warszawskiej Prowincji Redemptorystów].
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie https://orcid.org/0000-0003-2124-0751
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
