Kult ikony w Nowym Świerżeniu w XVII i XVIII wieku – pomiędzy pragmatyzmem a protekcją Radziwiłłów
Dorota Wereda
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach , Polskahttps://orcid.org/0000-0003-1084-2212
Dzianis Liseichykau
Europejski Uniwersytet Humanistyczny, Wilno , Litwahttps://orcid.org/0009-0003-4151-0007
Abstrakt
Artykuł prezentuje dzieje kultu ikony w cerkwi unickiej w będącej własnością Radziwiłłów miejscowości Nowy Świerżeń w XVII-XVIII wieku. Dzieje kultu są analizowane w kontekście wpływu na jego rozwój przedstawicieli rodu Radziwiłłów. W celu animacji kultu i zapewnienia opieki duszpasterskiej przybywającym pielgrzymom, podobnie jak w miejscu kultu maryjnego w Żyrowicach, książę Aleksander Ludwik Radziwiłł w 1652 roku planował sprowadzanie do miejscowości zakonu bazylianów. Fundacja została zrealizowana dopiero w 1740 roku. Do Świerżenia przybywało wielu pątników doświadczających tu uzdrowień. Jako dowód wdzięczności umieszczali przy ikonie wota. Relacje o cudach były rejestrowane w Księdze cudów, której pierwsze wydanie zostało opublikowane w 1650 roku, a drugie, uzupełnione o informacje o kolejnych cudach, w 1750 roku. Ośrodek kultu maryjnego w Nowym Świerżeniu w epoce nowożytnej pozostał ważnym miejscem kultu dla społeczności lokalnej. Nie uzyskał rozgłosu ponadlokalnego. Przyczyny tego stanu były złożone. Kult ikony Matki Bożej w cerkwi świerżeńskiej został zapoczątkowany w czasie, kiedy wiele innych miejsc kultu maryjnego posiadało długą tradycję, a inne zyskały już rozgłos. Na ten stan wpłynęło również zbyt małe wsparcie Radziwiłłów promocji kultu Matki Boskiej w wizerunku w Nowym Świeżeniu.
Słowa kluczowe:
Cerkiew unicka, litewska prowincja bazylianów, kult maryjny, kultura religijna, Wielkie Księstwo Litewskie, bazylianie, Radziwiłłowie, Nowy ŚwierżeńInstytucje wspierające:
Artykuł został przygotowany jako rezultat badań prowadzonych w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, Polska nr 2020/39/B/HS3/012322020/39/B/HS3/01232.Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów (AGAD, AR)
Dz. V, sygn. 4949, Hajewski Gedeon.
Dz. VIII, sygn. 570, Nowy Świerżeń.
Dz. VIII, sygn. 571, Nowy Świerżeń.
Dz. XXV, sygn. 4292, Inwentarz dworu świerżeńskiego, 1569 r.
Nacyânalʹny gìstaryčny muzej Rèspublìkì Belarusʹ, Mińsk
KP 44686/2. List dworzanina Jego Królewskiej Mości Michała Dziewoczki i namiestnika miasta Stanisława Banieckiego na objęcie w posiadanie majątków Świerżenia i pałacu Kowalejszczyna w powiecie nowogródzkim przez nadwornego marszałka Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła 14.05.1578.
Nacyjanaĺny gistaryčny archiŭ Bielarusi, Mińsk (NHAB)
F. 136, wop. 1, spr. 30724, Sprava ab pažary ǔ Novasveržanskaj Uspenskaj Carkvemìnskagapavetu. 1864 g.
F. 136, wop. 1, spr. 33809, bez tytułu.
F. 136, wop. 1, spr. 36174, Sprava ab Budaǔnìctve novasveržanskaj Uspenskaj carkvy Mìnskaga pavetapaslâ pažaru.1890-1900 gg.
Österreichische Nationalbibliothek, Wien, Sammlung von Handschriften und alten Drucken, Manuskript (ӦNB)
Cod. Ser. n. 2798, Visitationes Monasteriorum (O. S. B. M.) Provinciae Littuanae ab anno 1784 ad annum 1788 per Reverendissimum Patrem Porphyrium Skarbek Wazynski Provincialem expeditae 1775-1799.
Cod. Ser. n. 3849, Visitationes Monasteriorum Ordinis S. Basilii 1793-1798.
Archiwum Petersburskiego Oddziału Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii, Sankt Petersburg
Zespół nr 52, kolekcja Pawła Dobrochotowa, opis 1, sygn. 94; sygn. 157; sygn. 183.
Źródła drukowane
Arheografičeskij sbornik dokumentov, otnosâŝihsâ k istorii Severozapadnoj Rusi, izdavaemyj pri Upravlenii Vilenskago Učebnago Okruga, t. 12, Vilʹna 1900.
Lietuvos Metrika (1479-1491): užrašymųknyga 4, parenge L. Anuzyte, Vilnius 2004.
Opisanie cerkvej i prihodov Minskojeparhii, sostavlennoe po oficial’no zatrebovannym ot pričtovsvedeniâm, t. 9, Novogrudskijuezd, Minsk 1879.
Society and Religion in the Grand Duch of Lithuania: A Reprint of the 1754 Nieśwież Edition of Pełnia Pięknej Jak Księżyc, Łask Promieniami Światu Przyświecająca, wyd. M. Siekierski, Palo Alto, Berkeley 1985.
Unìâckìâ cèrkvy Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga XVII st.: matèryâly generalʹnyh vìzìtacyj, oprac. Dzanis V. Liseichykau, Minsk 2021.
Zapiski Iosifa, mitropolita Litovskogo, izdannye Imperatorskoj Akademiej nauk po zaveŝaniû avtora, t. 3, Sankt-Peterburg 1883.
Starodruki
Borowik Teodozy, Historia, abo powieść zgodliwa, przez pewne podanie ludzi wiary godnych o obrazie Przeczystej Panny Maryey Żyrowickim cudotwornym W. XL. w powiecie słonimskim, y o rozmaitych cudach, które się przy nim aż po dziś dzień dzieią, Wilno 1622.
Dungowski Piotr Wagner, Pełnia albo pełność dobrodzieystw Matki Boskiey w Obrazie Swierzneńskim, [b.m.w.] 1650.
[Dungowski Piotr Wagner]: Pełnia Piękney jak Xiężyc, łask promieniami światu Przyświecaiąca. Albo Pełność nieograniczonych dobrodzieystw Matki Boskiey w Obrazie Świerżneńskim z dawna Cudami słynącey, niegdyś przez [...] Kanonika Smoleń. Plebana Świerzn. Światu pokazana; teraz z przydatkiem Drugiey Części z różnych Autentycznych dokumentów zebraney. Jaśnie Oświeconemu Xiążęciu Jegomości Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi Na Ołyce, Nieswiżu y S. Państw: Rzym: Xiążęciu, Hrabi na Mirze. Krożach, Szydłowcu, Dubinkach, etc. etc. Wojewodzie Wileńsk: Hetmanowi W. W. X. Litt. Ofiarowana Y dla pomnożenia Honoru Matki Boskiey, dla zachęcenia do powinnego ku Jey Nabożeństwa, za dozwoleniem Starszych powtore do druku podana, Nieśwież 1754.
Paprocki Łukasz, Łaski cudowne przy Kosciele Sierpskim Wniebowzięcia Pełney Łaski Bogarodzice Panny, w Woiewodztwie Płockim, Opisane a do Druku podane przez X. Łukasza Paprockiego Societatis Jesu Theologa [...] Ad maiorem Dei gloriam, Beatissimae[que] Virginis Mariae Honorem, supra quam nihil nisi Deus, infraquam quicquid Deus non est, Warszawa 1652
Radziwiłł Albrycht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 2, tłum. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980.
Opracowania
Baranowski Andrzej Józef, Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003.
Bernatowicz Tadeusz, Początki latynizacji architektury greckokatolickiej na Białorusi: cerkwie w Mirze i Nowym Świerżeniu, „Roczniki Humanistyczne”, 47 (1999) z. 4, s. 129-142.
Błoński Jan J., „Zwycięstwo sławnej cudami w swoich obrazach…”: tradycje o cudownych ocaleniach miast południowo-wschodniej Rzeczypospolitej w czasie powstania Chmielnickiego, Toruń 2022. (Crossref)
Borkowska Małgorzata, Radziwiłłówna, Krystyna (1598-1658), w: Polski słownik biograficzny, t. 30, red. E. Rostworowski, Kraków-Wrocław 1987, s. 421.
Bosiacka Anna, Religijność na Podlasiu w świetle ksiąg cudów z XVI-XVIII wieku, Warszawa 2007.
Chomik Piotr, Kult ikon Matki Bożej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI-XVIII wieku, Białystok 2003.
Dywan Tomasz, Kształtowanie kultury prowincjonalnej w katolickich sanktuariach maryjnych na kresach południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, Łódź 2014.
Jaroszuk Jan, Aleksander Ludwik Radziwiłł, w: Polski słownik biograficzny, t. 30, red. E. Rostworowski, Wrocław 1987, s. 150-155.
Karkucińska Wanda, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1746): działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa 2000.
Kempa Tomasz, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” a Unia Brzeska, „Czasy Nowożytne”, 2 (1997) s. 47-63.
Kempa Tomasz, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549-1616), wojewoda wileński, Warszawa 2000.
Liseichykau Dzanis. V., «Okrestikh” raba Bozhago Yezhefata»: praktika imyana recheniya v chest’ Iosafata Kuntsevicha kak marker samo-identifikatsii uniatskoy Rusi VKL XVII-XVIII vv., w: Religiya i rus’, XV-XVIII vv., red. A.V. Doronin, Moskwa 2020, s. 256-269.
Liseichykau Dzanis V., Wereda Dorota, Attempts to raise the educational level of the Uniate clergy at the Basilian Seminary in Novy Sverzhen (1743-1833), „Historia i Świat”, 12 (2023) s. 255-272, https://bibliotekanauki.pl/articles/36167984 (dostęp: 13.03.2025). (Crossref)
Lorens Beata, Monaster bazyliański w Chełmie w XVII i XVIII wieku, w: Przywrócona pamięci: ikona Matki Boskiej Chełmskiej: ikonografia, kult, kontekst społeczny = Povernutaiznebuttâ : ikona Holms’koï Bogorodicì : ìkonografìâ, kul’t, suspìl’nij kontekst, red. A. Gil, M. Kalinowski, I. Skoczylas, Lublin-Lwów 2016, s. 299-326.
Mironowicz Antoni, O początkach żyrowickiego sanktuarium, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 119 (2022) s. 281-311, https://czasopisma.kul.pl/index.php/abmk/article/view/12411/13180 (dostęp: 13.03.2025). (Crossref)
Opisanie cerkvej i prihodovMinsko jeparhii, sostavlennoe po oficialʹno zatrebovannym ot pričtovsvedeniâm, t. 9, Novogrudskij uezd, Minsk 1879.
Pietrzak Jarosław, Księżna dobrodziejka: Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634-1694), Warszawa 2016.
Pietrzkiewicz Iwona, Mundus librorum w Nieświeżu. Magnacka tożsamość a duchowość zakonna, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia”, 20 (2022) s. 36-50, https://sbsp.uken.krakow.pl/article/view/10177/9273 (dostęp: 13.03.2025). (Crossref)
Rachuba Andrzej, Bogusław Jerzy Słuszka, w: Polski słownik biograficzny, t. 39, red. H. Markiewicz, Warszawa-Kraków 2000, s. 137-140.
Stojek-Sawicka Karolina, Duszpasterstwo i opieka religijna na dworze Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, 105 (2006) s. 163-187.
Stojek-Sawicka Karolina, Fundacje dewocyjne Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 55 (2007) nr 1, s. 33-49.
Stojek-Sawicka Karolina, „Pro remedio animae”: fundacje mszalne Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku, „Przegląd Historyczny”, 99 (2008) nr 3, s. 411-427.
Stojek-Sawicka Karolina, Sakralne fundacje Radziwiłłów w XVIII w., w: Czasy nowożytne: studia poświęcone pamięci prof. Władysława Eugeniusza Czaplińskiego w 100. Rocznicę urodzin, red. K. Matwijowski, Wrocław 2005, s. 163-177. (Crossref)
Wereda Dorota, Miejsca kultu maryjnego w litewskiej prowincji bazylianów w XVIIXVIII wieku, „Saeculum Christianum”, 30 (2023) nr 2, s. 194-209, https://czasopisma.uksw.edu.pl/index.php/sc/article/view/13504/11879 (dostęp: 13.03.2025). (Crossref)
Wereda Dorota, The Role of the Cult of Josaphat Kuntsevych in Biała Podlaska in Creating Intercultural Space, „Historia i Świat”, 10 (2021) s. 253-268, https://bibliotekanauki.pl/articles/2074413 (dostęp: 13.03.2025). (Crossref)
Wereda Dorota, Zaangażowanie szlachty i magnaterii w tworzenie sanktuarium w Leśnej Podlaskiej, „Szkice Podlaskie”, 19/20 (2013) s. 319-330.
Wilk Szymon M., Kulty pątnicze na terenie łacińskiej i unickiej diecezji chełmskiej w XVIXVIII wieku w świetle ksiąg cudów, Rzeszów 2023 [kps].
Wiślicz Tomasz, „Miejsca cudowne” w Małopolsce w XVI-XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 47 (1999) nr 3-4, s. 335-348.
Witkowska Aleksandra, Nastalska Joanna, Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. Maryjne miejsca święte w drukach staropolskich, Lublin 2013.
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach https://orcid.org/0000-0003-1084-2212
Europejski Uniwersytet Humanistyczny, Wilno https://orcid.org/0009-0003-4151-0007
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
