Retoryka wizualna klejnotu z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu Arma Christi
Ewa Letkiewicz
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie , Polskahttps://orcid.org/0000-0002-1621-7947
Abstrakt
Do wyjątkowych, na tle znanej biżuterii nowożytnej, należy klejnot z przedstawieniem Dzieciątka Jezus w otoczeniu arma Christi. Został on naszyty na sukienkę rubinową obrazu Matki Boskiej w klasztorze Ojców Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Do jego wykonania użyto kosztownych materiałów: złota, rubinów, barwnej emalii w kolorze białym, zielonym i niebieskim. Klejnot był kilkakrotnie wzmiankowany w literaturze przedmiotu, datowany na około połowę XVII wieku, ale nie został dotychczas opracowany. W artykule podjęta została próba odczytania ikonografii, symboliki, miejsca powstania klejnotu, a także jego zaskakującej tematyki wynikającej z połączenia dziecięcego Jezusa z narzędziami Męki Pańskiej, kojarzonymi ze śmiercią dorosłego Chrystusa. Refleksje nad klejnotem zmierzały do poznania funkcji i znaczeń, jakie z nim wiązano, rozpoznania użytych środków zawartych w osobliwym przekazie ikonograficznym, a także rozważenie potencjalnych skutków, które mógł wywołać. W związku z niecodziennym przekazem wizualnym w polu uwagi znalazła się retoryka wizualna, z jej pytaniami o jawne i ukryte znaczenia dzieła, o funkcje i cele szczególnego zestawienia elementów klejnotu, ich symbolikę, zawarte w nich odniesienia.
Słowa kluczowe:
Dzieciątko Pasji, Pasja proleptyczna, retoryka wizualna, ikonografia Dzieciątka Jezus, arma Christi, Johanna Carolina Starzhausen, Jerzy Aleksander Lubomirski, Simon Ferdinand LechleitnerBibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Jasnej Góry
sygn. AJG 760, Revisio Thesauri Beatissimae V[irginis] M[ariae] Ex Mandato Adm[odum] Reverendi in X[ri]sto P[atri] Anasthasij Petri Kiedrzinski S[anctae] Th[eo]l[og] iae Doct[or] Per utram[quae] Poloniam Silesiam ac Pomera[niam] Prioris Provincialis. Sub Prioratu in X[ris]to Patris Stanislai Bronikows[k]i S[anctae] Th[eo]l[ogi] ae Doct[or] Def[initor] P[r]o[vinciae] Facta Anno Domini [brak daty w tytule], s. 134.
Opracowania
Acres Alfred, Renaissance Invention and the Haunted Infancy, London-Turnhout 2014.
Areford David S., Christ Child Creator, w: Quid est sacramentum? Visual Representation of Sacred Mysteries in Early Modern Europe, 1400-1700, red. W.S. Melon, Boston 2019, s. 456-494. (Crossref)
Bernos Marcel, Le culte de l’Enfant Jésus chargé des instruments de la Passion, à Aix-en-Provence, au XVIIe siècle, w: La nativite et le temps de Noël, red. B. Régis, Aix-en-Provence 2003, s. 57-69. (Crossref)
Cruz Joan Carroll, Cudowne wizerunki naszego Pana, wyd. 2, Gdańsk 1996.
Dobrowolski Kazimierz, Pierwsze sekty religijne w Polsce, „Reformacja w Polsce”, 3 (1924) nr 11-12, s. 161-173.
Dobrzeniecki Tadeusz, Wybrane zagadnienia z ikonografii pasyjnej w sztuce polskiej, w: Męka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć, Lublin 1981, s. 131-151.
Edsall Mary Agnes, The Arma Christi Before the Arma Christi: Rhetorics of the Passion in Late Antiquity and the Early Middle Ages, w: The Arma Christi in Medieval and Early Modern Material Culture with Critical Edition of ‘O Vernicle’, red. L.H. Cooper, A. Denny-Brown, Farnham-Burlington 2014, s. 21-51.
Forbes Bruce David, Christmas: A Candid History, Berkeley 2007. (Crossref)
Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.
Gélis Jacques, Ciało, Kościół i sacrum, w: Historia ciała, t. 1, Od renesansu do oświecenia, red. G. Vigarello, tłum. T. Stróżyński, Gdańsk 2011, s. 22-242.
Gierowski Józef, Lubomirski Jerzy Aleksander, w: Polski słownik biograficzny, t. 18, red. E. Rostworowski, Wrocław 1973, s. 21-23.
Gładysz Andrzej, Wstęp, w: Simon Ferdinand Lechleitner, Dialogus de Passione Christi Domini EX F, wstęp i oprac. A. Gładysz, Lublin 2021, s. 7-13.
Górecka Marzena, Średniowieczna mistyka kobiet jako osobliwy fenomen kultury Europy, „Roczniki Humanistyczne”, 53 (2005) nr 4, s. 227-240.
Grabiec Dominika, „Ave Maris Stella” Szymona Ferdynanda Lechleitnera ze zbioru muzykaliów po klasztorze pijarów w Podolińcu, „Muzyka”, (2012) nr 3, s. 231-243.
Grabiec Dominika, Offertoria Szymona Ferdynanda Lechleitnera ze zbioru muzykaliów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Sandomierzu, „Przegląd Muzykologiczny”, (2006) nr 6, s. 17-63.
Hainthaler Theresia, 21 Chrystological Declarations with Oriental Churches, w: Christian Shaping Identity from the Roman Empire to Byzantium, red. G.D. Dunn, W. Mayer, Leiden-Boston 2015, s. 426-453. (Crossref)
Heitz Paul, Neujahrswünsche des XV. Jahrhunderts, Einblattdrucke des fiinfzehnten Jahrhunderts, Strassburg 1900, Neujahrswünsche des XV. Jahrhunderts by Heitz, Paul, 1857-1943, https://archive.org/details/neujahrswnsche00heituoft (dostęp: 26.07.2024).
Hulst Cesario van, La storia della divozione a Gesù Bambino nelle immagini plastiche isolate, „Antonianum”, 19 (1944) s. 35-54.
Instruments de la Passion, w: Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique, fasc. 50-51, red. Joseph de Guibert et al., Paris 1955, kol. 1820-1831.
Jasiński Tomasz, The Musical Rhetoric of the Polish Baroque, Frankfurt am Main 2015. (Crossref)
Kalinowski Lech, Geneza Piety średniowiecznej, „Prace Komisji Historii Sztuki”, 10 (1952) s. 153-260.
Kampka Agnieszka, Retoryka wizualna. Perspektywy i pytania, „Forum Artis Rhetoricae”, (2011) nr 1, s. 7-23.
Knipping John B., Iconography of the Counter Reformation in the Netherlands. Haeven on Earth, t. 1, Nieuwkoop-Leiden 1974.
Kopeć Jerzy Józef, Nurt pasyjny w średniowiecznej religijności polskiej, w: Męka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć, Lublin 1981, s. 38-60.
Korolko Mirosław, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Kugel Alexis, Distalberger Rudolf, Bimbenet-Privat Michèle, Joyaux Renaissance. Une splendeur retrouvé, Paris 2000.
Letkiewicz Ewa, Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonów i Wazów, Lublin 2006.
Letkiewicz Ewa, Obraz „Ostatnia wieczerza” z trzynastoma apostołami z kościoła OO. Karmelitów w Lublinie, w: Sztuka Lublina od średniowiecza do współczesności. Studia i szkice, red. L. Lameński, E. Letkiewicz, P. Majewski, J. Żywicki, Lublin 2029, s. 129-152.
Lurker Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989.
Mâle Émile, L’art religieux du XVIIᵉ siècle, Paris 1984 [wznowienie].
Mandziuk Józef, Kult Dzieciątka Jezus w Kościele katolickim, „Resovia Sacra. Studia teologiczno-filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej”, 11 (2004) s. 115-130.
Novotny Antonin, Pražské Jezulátko, wyd. V. Žikeš, Praha 1948.
Ozorowski Edward, Cierpienie Chrystusa, w: tegoż, Słownik podstawowych pojęć teologicznych, Warszawa 2007, s. 46-47.
Pasierb Janusz Stanisław, Jan Samek, Skarby Jasnej Góry, wyd. 2, Warszawa [b.r.w.], s. 218.
Pfeiffer Heinrich, L’iconografia dell’infanzia di Gesù secondo Mt 2, „Theotokos”, 4 (1996) s. 131-150.
Piwarski Kazimierz, Hieronim Lubomirski Hetman Wielki Koronny, Kraków 1929.
Piwocka Maria, Pietà w polskiej rzeźbie gotyckiej, „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 6-85. (Crossref)
Ponińska Katarzyna, Miraculosa Trinitas Terrestra. Cudowne wizerunki „Trójcy Ziemskiej” w nowożytnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2017.
Ragusa Isa, Green Rosalie B., Meditations on the Life of Christi. An Illustrated Manuscript of the Fourteenth Century, Princeton-New Jersey 1961.
Samek Jan, Dzieje złotnictwa w Polsce, Warszawa 1993.
Seweryn Tadeusz, Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
Simone Roberto de, Basta Chiara, Il Bambino Gesu nella Collezione Hiky Mayer, Milano 2001.
Smulikowska Ewa, Ozdoby obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej jako zespół zabytkowy, „Rocznik Historii Sztuki”, 10 (1974) s. 179-221.
Somers-Cocks Anna, Truman Charles, The Thyssen-Bornemisza Collection. Renaissance Jewels Box and Objets de vertu, London 1984.
Tatar-Próchniak Ewa, Postać dziecięcego Chrystusa w sztuce wczesnochrześcijańskiej, „Roczniki Humanistyczne”, 26 (1978) nr 4, s. 13-21.
Venius, Otho, w: A. Chalmers, General Biographical Dictionary, vol. 30, London 1817, s. 286-287.
Wadum Jørgen, Antwerp Copper Plates, w: Copper as Canvas. Two Centurys of Masterpiece Paintings on Copper 1525-1775, red. M. Komanecky, New York-Oxford 1999, s. 93-116.
Wimmer Jan, Lubomirski Hieronim Augustyn, w: Polski słownik biograficzny, t. 18, red. E. Rostworowski, Wrocław 1973, s. 11-14.
Wojtyska Henryk Damian, Męka Chrystusa w religijności polskiej XVI-XVIII, w: Męka Chrystusa wczoraj i dziś, red. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć, Lublin 1981, s. 61-79.
Woszczerowicz Zuzanna, Praskie Dzieciątko Jezus jako przykład kontrreformacyjnej teatralizacji wiary, „Adeptus”, (2020) nr 16, s. 9-13. (Crossref)
Netografia
Ferko Paweł, Mały Król Chwały z Beaune, https://www.karmel.pl/maly-krol-chwaly/ (dostęp: 30.07.2024).
Joanna Karolina Zuzanna Lubomirska (Stärtzhausen), https://www.geni.com/people/Joanna-Karolina-Zuzanna-ks-Lubomirska-Stärtzhausen/6000000002394872164 (dostęp: 13.07.2024).
Joanna Karolina Zuzanna Lubomirska (z d. Stärtzhausen), https://www.myheritage.pl/names/joanna_lubomirska (dostęp: 13.07.2024).
Johann Karl von Starzhausen Family Tree, https://www.genealogieonline.nl/en/stamboom-baris/I48662.php (dostęp: 30.07.2024).
Klatter Matty, Flandrina van Oranje, w: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/FlandrinavanOranje (dostęp: 27.07.2024).
Minakowski Marek J., Johanna Carolina Startzhausen, w: Genealogia potomków Sejmu Wielkiego, https://www.sejm-wielki.pl/b/15.105.469?ad_closed=true (dostęp: 13.07.2024).
Museo del Divino Infante, https://www.beniculturalionline.it/location-1476_Museo-del--Divino-Infante---Fondazione.php (dostęp: 31.07.2024).
«Stamboom Baris» Johann Karl von Starzhausen (1625-1678), https://www.genealogie.nl/stamboom-baris/148663.php (dostęp: 28.07.2024).
Wie Luther das Christkind erfand, https://religion.orf.at/v3/stories/2814632/ (dostęp: 30.07.2024).
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie https://orcid.org/0000-0002-1621-7947
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
