Ostatnie lata funkcjonowania kościoła i parafii pw. Św. Jakuba Starszego na krakowskim Kazimierzu (1758-1787)
Anna Magiera
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie , PolskaAbstrakt
W artykule przedstawiono ostatnie lata istnienia kościoła i parafii pw. św. Jakuba Starszego na krakowskim Kazimierzu. Nieistniejący obecnie kościół św. Jakuba był jedną z trzech najstarszych świątyń na Kazimierzu, obok kościołów św. Michała Archanioła na Skałce i św. Wawrzyńca we wsi Bawół. Znajdował się w centrum osady nieznanego obecnie z imienia protoplasty rodu Strzemieni. Pierwsza wzmianka o parafii pw. św. Jakuba pochodzi z 1313 r. Od początku swojego istnienia była obsługiwana przez dwóch plebanów. W 1462 r. wystawiono dokument reorganizujący strukturę kleru posługującego w świątyni św. Jakuba na Kazimierzu, znoszący drugą plebanię, a w jej miejsce ustanawiający kolegium mansjonarzy. Pozostałe probostwo, zgodnie z powszechną praktyką widoczną w XV wieku, podniesiono do godności prepozytury. Cezura czasowa artykułu została wyznaczona przez dwie daty w XVIII wieku. W 1758 r. przedstawiciele rodu Strzemieni zrzekli się prawa patronatu wobec parafii pw. św. Jakuba na rzecz biskupów krakowskich. W tym samym roku biskup krakowski Andrzej Stanisław Kostka Załuski inkorporował probostwo do prefektury krakowskiego Seminarium Akademickiego. W 1783 r., w ramach tzw. „spustoszeń” kościelnych, przeprowadzonych na polecenie prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego, kazimierska parafia pw. św. Jakuba Apostoła została ostatecznie zniesiona. Tereny pokościelne: mury świątyni, ogród, domy proboszcza, mansjonarzy, prebendarza i kapelana oraz cmentarz parafialny ze wszystkimi materiałami zostały sprzedane przez ks. Piotra Józefa Rydulskiego w 1787 r. Józefowi z Janowic Chwalibogowi, który w tym samym roku zburzył świątynię. Tekst kontraktu sprzedaży między ks. P.J. Rydulskim a J. Chwalibogiem został zamieszczony w formie aneksu do artykułu.
Słowa kluczowe:
Józef z Janowic Chwalibóg; Kazimierz pod Krakowem; kościół św. Jakuba Apostoła Starszego; Michał Jerzy Poniatowski; Piotr Józef Rydulski; StrzemieńczycyBibliografia
Arct M., M. Arcta słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1-3, Warszawa 1916.
Baczkowska W., Rydulski Piotr Józef Jan Kanty, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 33, red. H. Markiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991-1992, s. 428-429.
Baczkowska W., Stęplowski (Stemplowski) Kazimierz Franciszek, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 43, red. E. Rostworowski, Warszawa-Kraków 2004, s. 537-540.
Bartel W.M., Olechowski Józef, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 23, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 738-739.
Barycz H., Gąsiorek Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 7, red. W. Konop¬czyński, Kraków 1948-1958, s. 341-343.
Bąkowski K., Dzieje Krakowa, Kraków 1911.
Bieniarzówna Janina, Małecki Jan Marian, Dzieje Krakowa, t. 2: Kraków w wiekach XVI- XVIII, Kraków 1984.
Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2: Piśmiennictwo Staropolskie, red. R. Pollak, Warszawa 1964.
Borowiejska-Birkenmajerowa M., Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków 1975.
Brückner A., Encyklopedia staropolska, t. 1-2, Warszawa 1939.
Chodyński Z., Administrator parafii, w: Encyklopedja kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego, wyd. M. Nowodworski, t. 1, Warszawa 1873, s. 48.
Chotkowski W., Księdza Prymasa Poniatowskiego spustoszenie kościelne w Krakowie: przyczynek do dziejów Uniwersytetu, Warszawa-Kraków 1918.
Ekielski E., Miasto Kazimierz i budowle akademickie w tem mieście, Kraków 1869.
Encyklopedja kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego, wyd. M. No-wodworski, t. 1-33; S. Biskupski, t. 33, Warszawa-Płock 1873-1933.
Encyklopedia Krakowa, red. A.H. Stachowski, Warszawa-Kraków 2000.
Estreicherówna M., Wykaz zniesionych kościołów, kaplic i klasztorów w Krakowie, „Kalendarz Katolicki Krakowski”, 9 (1889) s. 105-119.
Follprecht K., Zmiany własności nieruchomości w Krakowie związane z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w., „Hereditas Monasteriorum”, 5 (2014) s. 27-41.
Gach P.P., Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773- 1914, Lublin 1984.
Herbarz Polski, cz. 1: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 3, wyd. Adam Boniecki, Warszawa 1900.
Goras M., Zaginione gotyckie kościoły Krakowa, Kraków 2003.
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lep¬szy, Warszawa 1953.
Kamiński A., Chwalibóg Józef Stefan Leon, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 4, red. W. Konopczyński, Kraków 1937, s. 6-7.
Karasiowa A., Ekscypować, w: Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, t. 6, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, s. 536.
Karaskiewicz K., Prymasa Poniatowskiego potyczki w Akademii Krakowskiej, „Przegląd Historyczny”, 88 (1997) nr 1, s. 53-71.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: miasto Kraków, cz. 4: Kazimierz, Stradom, Kościoły i klasztory 1, red. I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1994.
Kęder W., Kęder I., Kościoły nieistniejące, w: Encyklopedia Krakowa, red. A.H. Stachowski, Warszawa-Kraków 2000, s. 450-451.
Konieczna W., Początki Kazimierza (do r. 1419), w: Studia nad przedmieściami Krakowa, Kraków 1938, s. 7-90.
Krasnowolski B., Ulice i place krakowskiego Kazimierza: z dziejów Chrześcijan i Żydów w Polsce, Kraków 1992.
Krasnowolski B., Lokacje i rozwój Krakowa, Kazimierza i Okołu. Problematyka rozwiązań urbanistycznych, w: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wy¬rozumski, Kraków 2007, s. 355-426.
Krasnowolski B., Krakowski Kazimierz w dobie upadku: od najazdu szwedzkiego (1655-1657) do dzieła Komisji Dobrego Porządku (1786-1791) i trzeciego rozbioru Polski (1795), „Krzysztofory”, (2009) nr 27, s. 139-158.
Krzyżanowski S., Wstęp historyczny, „Rocznik Krakowski”, 6 (1904) s. 1-14.
Kumor B.S., Granice (archi)diecezji krakowskiej (1000-1939), „Prawo Kanoniczne: kwartalnik prawno-historyczny”, 6 (1963) z. 1-4, s. 545. (Crossref)
Kumor B.S., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, red. Z. Chełmicki, t. 1-4, Kraków 1998-2002.
Kwieciński A., Administrator parafii, w: Podręczna encyklopedya kościelna, red. Z. Chełmicki, t. 1-4, Warszawa 1904, s. 46.
Lalik T., Zagadnienie „vita communis” kapituł polskich XII wieku, w: Wieki średnie. Medium aevum, red. A. Gieysztor, M. Serajski, S. Trawkowski, Warszawa 1962, s. 99-110.
Leszczyńska-Skrętowa Z., Dąbie, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1985, s. 506.
Łatak K., Kongregacja krakowska kanoników regularnych laterańskich na przestrzeni dziejów, Kraków 2002.
Maciejowski W.A., Polska aż do pierwszej połowy XVII wieku pod względem obyczajów i zwyczajów w czterech częściach opisana, t. 1, Petersburg-Warszawa 1842.
Myszka M., Dawne cmentarze Krakowa w świetle badań archeologicznych, w: Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków 2003, s. 121-144.
Podręczna encyklopedya kościelna, oprac. S. Gall, J. i R. Archutowscy, t. 1-49, Warsza-wa Lublin-Łódź-Poznań 1904-1914.
Polski Słownik Biograficzny, t. 1-52, red. E. Rostworowski i in., Wrocław-Warszawa-Kra¬ków-Gdańsk-Łódź 1935-2019.
Radwański K., Kraków przedlokacyjny: rozwój przestrzenny, Kraków 1975.
Radwański K., Problemy badawcze wczesnośredniowiecznego Krakowa, w: Kra¬ków przedlokacyjny. Materiały sesji naukowej z okazji Dni Krakowa w 1984 roku, Kraków 1987, s. 9-27.
Radzikowski W.E., Kraków dawny i dzisiejszy, Kraków 1902.
Rajman J., Średniowieczne patrocinia krakowskie, Kraków 2002.
Rożek M., Nie istniejące kościoły Krakowa, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 33 (1983), s. 95-120.
Rożek M., Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Kraków 1997.
Rederowa D., Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796 1809), część I: Zagadnienia urbanistyczne, „Rocznik Krakowski”, 34 (1957) s. 62-177.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, J. Krzywicki, t. 1-15, Warszawa 1880-1902.
Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1-5, Kraków 1980-2019.
Słownik polskich teologów katolickich, red. H.E. Wyczawski, t. 1-4, Warszawa 1981-1983.
Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, S. Bąk, K. Mrocewicz, t. 1-37, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1966-2016.
Szczepaniak J., Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji krakowskiej XVIII w., Kraków 2008.
Szczepaniak J., Nekrologium. Księża diecezji krakowskiej zmarli w latach 1749-1810, Kraków 2010.
Szymański J., Początki prepozytur w diecezji krakowskiej, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 9 (1962) z. 1, s. 65-76.
Szymański J., Wokół genezy organizacji parafialnej w Polsce, „Przegląd Historyczny”, 55 (1964) nr 3, s. 501-508.
Szymański J., Kanonikat świecki w Małopolsce od końca XI do połowy XIII wieku, Lublin 1995.
Ściężor T., Historyczny Prokocim: Monografia wsi podkrakowskiej XIV-XX w., Kraków 2008.
Świszczowski S., Miasto Kazimierz pod Krakowem, Kraków 1981.
Tazbirowa J., W sprawie badań nad genezą organizacji parafialnej w Polsce, „Przegląd Historyczny”, 54 (1963) nr 1, s. 85-92.
Tomkowicz S., Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów. Ich nazwy i zmiany postaci, Kraków 1926.
Urzędnicy województwa krakowskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, t. 4: Małopolska, z. 2: Wo-jewództwo krakowskie, oprac. S. Cynarski, A. Falniowska-Gradowska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.
Walczak K., Klejnot miasta zaginiony. Zarys dziejów krakowskiego kościoła Wszystkich Świętych do końca XVI wieku, „Folia Historica Cracoviensia”, 19 (2013) s. 133-158. (Crossref)
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie Polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
Wiśniowski E., Kościół parafialny i jego funkcje społeczne w średniowiecznej Polsce, „Studia Theologica Varsaviensia”, 7 (1969) nr 2, s. 187-237.
Wolski M., Nie istniejący kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego na Kazimierzu, „Rocznik Krakowski”, 61 (1995) s. 11-26.
Wolski M., Trzeciescy herbu Strzemię. Małopolska rodzina szlachecka XIV-XVI wieku, Kraków 2005.
Wysocki J., Żołędzikowski Antoni Józef, w: Słownik polskich teologów katolickich, red. H.E.Wyczawski, t. 4, Warszawa 1983, s. 554-555.
Zielińska Z., Poniatowski Michał Jerzy, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 27, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 455-471.
Żaki A., Badania archeologiczne na terenie Krakowa w roku 1956 (seria IV), „Sprawozdania Archeologiczne”, 5 (1959), s. 229-236.
Żaki A., Sprawozdanie z badań nad przedlokacyjnym Krakowem w 1957 roku (seria V), „Sprawozdania Archeologiczne”, 15 (1963), s. 329-336.
Żaki A., Badania nad przedlokacyjnym Krakowem w latach 1958-1961 (serie VI IX), „Sprawozdania Archeologiczne”, 15 (1963), s. 336-351.
Żaki A., Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Kraków 1974.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.
