ABMK

„Ten Knobloch, ten czosnek, czujemy go w nosie”. Bernardyni polscy a reformacja w XVI wieku


Abstrakt

Bernardyni polscy w XVI wieku byli postrzegani, także przez protestantów, jako zdecydowani obrońcy wiary i Kościoła katolickiego. Działalność tę podjęli bardzo wcześnie, bo już w latach 20. XVI wieku. Wykorzystywali w niej tradycyjne metody: kaznodziejstwo, spowiedź, liturgię, pieśń religijną, piastowane funkcje kwestarzy i kapelanów dworskich, organizowanie przyklasztornych bractw religijnych. Dzięki dobremu wykształceniu teologicznemu oraz prowadzeniu życia moralnego na odpowiednim poziomie jedynie trzech znanych z imienia i nazwiska bernardynów przeszło do obozu protestanckiego. Zakonnicy utracili na rzecz protestantów tylko jeden klasztor we Wschowie, a przejęli klasztory pruskie w Lubawie, Barczewie, Nowem, Gdańsku oraz Toruniu po upadłej w okresie reformacji saskiej prowincji zakonnej św. Jana Chrzciciela. W znacznej mierze jest to zasługa prowincjałów, którzy potrafili uchronić klasztory bernardyńskie przed reformacją.

Słowa kluczowe:

protestanci, bernardyni, kaznodzieje, apostaci, Wschowa

Źródła archiwalne

Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie (APBK)

rkps W-27, Annalium Polono-Seraphicorum tomus IV. continens trium conventuum, videlicet Posnaniensis, Thorunensis ac Vschovensis fundationes, progressus et res memorabiles. Archivum conventus Wschovensis seu Fraustadiensis. Introductio FF. Minorum Observantium ad civitatem Wschovensem […] opera P.F. Joannis Kamieński anno 1722, 1453-1730.

rkps W-33, Topographica ac chronologica conventuum Majoris Poloniae descriptio […] opere et studio […] Patris Augustini Ciepliński, XV-XVIII w.

rkps W-37, Akta różne Prowincji Wielkopolskiej Zakonu Braci Mniejszych bernardynów, XVI-XVIII w.

rkps VI-b-2, Constitutiones provinciales in capitulo Samboriensi 1597 a patribus auditoribus examinatae certisque correctionibus per reverendum patrem Benedictum Anserinum Leopoliensem pro tunc commissarium ad capitulum hocidem destinatum et patrem Franciscum Warthensem, ministrum Provinciae electum ac per admodum venerandos patres diffinitores ac alios Provinciae patres simul congregatos emendatae ex variis infra subiectis capitulis depromptae et in ordinem redactae, 1597.

Biblioteka Jagiellońska

rkps sygn. 3539, Cezary z Gostynia, Historia tragedialis […] inter […] patrem […] Benedictum […] Benkowycz, commissarium generalem et dominos Wratislavienses in negotio Fratrum Minorum Ordinis S. Francisci Regularis Observantiae.

Źródła drukowane

Instructio nuntiis Capituli Cracoviensis ad Synodum a. 1551 data, w: Acta historica res gestas Poloniae illustrantia ab anno 1500 usque ad annum 1795, t. 1. Andreae de Viencborco Zebrzydowski, episcopi Vladislaviensis et Cracoviensis epistolarum libros a. 1546-1553 continens, red. W. Wisłocki, Cracoviae 1878, s. 485, nr 846.

J. A. Caligarii nuntii apostolici in Polonia epistolae et acta (1578-1581), w: Monumenta Poloniae Vaticana, t. 4, red. L. Boratyński, Cracoviae 1915, s. 206-207, nr 114, s. 211, nr 115.

Jan z Komorowa, Kronika Zakonu Braci Mniejszych Obserwantów (1209-1536), Kalwaria Zebrzydowska 2014.

Joannes de Komorowo, Memoriale Ordinis Fratrum Minorum, wyd. Ksawery Liske, Antoni Lorkiewicz, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 5, Lwów 1888, s. 1-418.

Kronika klasztoru Braci Mniejszych Obserwantów, czyli Bernardynów we Wschowie, 1455-1808, Wschowa 1971 [mps w Bibliotece Klasztoru oo. Franciszkanów we Wschowie].

Kronika wschowskich bernardynów, red. A. Pańczak, Wschowa 2019.

Kroniki Bernardynów poznańskich, oprac. S.B. Tomczak, J. Wiesiołowski, Poznań 2002.

Relatio de ministro generali Francisco Licheto capitulum provinciale Cracoviae celebrante 21-25 Augusti 1520, oprac. M. Bihl, „Archivum Franciscanum Historicum”, 27 (1934) s. 466-530.

Opracowania

Barącz Sadok, Pamiętnik zakonu WW. OO. Bernardynów w Polsce, Lwów 1874.

Bogdalski Czesław, Bernardyni w Polsce 1453-1530, t. 2. Zakonnicy tego okresu, Kraków 1933.

Bruździński Andrzej, Bernardyni w Przeworsku w okresie staropolskim, w: 550 lat obecności oo. Bernardynów w Przeworsku (1465-2015), red. M.R. Gęśla, A.K. Sitnik, Kalwaria Zebrzydowska 2015, s. 63-86.

Decot Rolf, Mała historia reformacji w Niemczech, Kraków 2007.

Dokumenty papieskie dotyczące Reguły i ideału ubóstwa św. Franciszka z Asyżu do roku 1517, Kalwaria Zebrzydowska 2017.

Flaga Jerzy, Stowarzyszenia i bractwa religijne przy kościołach bernardyńskich do końca XVIII wieku, w: Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453-2003), red. W.F. Murawiec, D.A. Muskus, Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 545-562.

Freed John B., Dzieje saskiej prowincji franciszkanów w XIII wieku, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1. Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, cz. 1. Franciszkanie na ziemiach polskich, red. J. Kłoczowski, Kraków 1983, s. 195-225.

Fryc Chryzostom, Pańczak Alojzy, Szymborski Lesław, Wczoraj i dziś franciszkanów we Wschowie. Historia, przewodnik, liturgiczna posługa w kościele klasztornym, Wschowa 2000.

Golichowski Norbert, Przed nową epoką. Materiały do historii OO. Bernardynów w Polsce, Kraków 1899.

Golichowski Norbert, Upominek dla czcigodnej zakonnej Braci OO. Bernardynów w Galicyi i W. Ks. Krakowskiem, cz. 1. Szereg prowincjałów i wykaz wypadków znaczniejszych, Lwów 1895.

Grudziński Kajetan, Cezary z Gostynia, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 80.

Grudziński Kajetan, Rafał z Proszowic, w: Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny, t. 2, red. R. Gustaw, Poznań-Warszawa-Lublin 1972, s. 261-270.

Grudziński Kajetan Jan, Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni w służbie ojczyzny, 1453-1953, Kalwaria Zebrzydowska 2015.

Holzapfel Heribert, Podręcznik historii Zakonu Braci Mniejszych, cz. 1. Historia Zakonu do podziału w roku 1517, Kraków 2012.

Iriarte Lázaro, Historia franciszkanizmu, Kraków 1998.

Kantak Kamil, Bernardyni polscy, t. 1-2, Lwów 1933.

Kantak Kamil, Franciszkanie polscy, t. 1. 1237-1517, Kraków 1937.

Konopczyński Władysław, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1. 1506-1648, Warszawa 1999.

Kościński Konstanty, Franciszkanie i Bernardyni w Nowem nad Wisłą. Przyczynek do historyi południowego Pomorza, Poznań 1906.

Krawiec Józef, Lubawa, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 184-188.

Kumor Bolesław, Historia Kościoła, t. 5. Czasy nowożytne. Rozłam w chrześcijaństwie zachodnim, Lublin 2002.

Lutowski Krzysztof, Bernardyński kościół pw. św. Józefa Oblubieńca we Wschowie, w: Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 371-386.

Murawiec Wiesław, Florian z Piaseczna, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 128.

Murawiec Wiesław, Jakub ze Śremu, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 183-184.

Murawiec Wiesław Franciszek, Bernardyni warszawscy. Dzieje klasztoru św. Anny w Warszawie, 1454-1864, Kraków 1973.

Murawiec Wiesław Franciszek, Reforma potrydencka Zakonu Braci Mniejszych w Polsce (w. XVI-XVIII), Kalwaria Zebrzydowska 1990.

Napiórkowski Stanisław, Lismanin Franciszek, w: Encyklopedia katolicka, t. 10, red. E. Ziemann, Lublin 2004, kol. 1146-1147.

Panuś Kazimierz, Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim, cz. 2. Kaznodziejstwo w Polsce od średniowiecza do baroku, Kraków 2001.

Pańczak Alojzy, Działalność rekatolizacyjna wschowskich bernardynów, w: Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 313-336.

Pawłowska Jolanta, Rafał Gurowski – dobrodziej wschowskich bernardynów, w: Rafał hrabia Gurowski. Szkice do XVIII-wiecznego portretu szlacheckiego, red. K. Lutowski, M. Małkus, Wschowa 2007, s. 6-32.

Pawłowska Jolanta, Zabiegi Hieronima Radomickiego o powrót wschowskich bernardynów do Wschowy w świetle ich kroniki, w: Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 363-370.

Prejs Roland, Za Franciszkiem. Dzieje Pierwszego Zakonu Franciszkańskiego, 1209-1517, Kraków 2011.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni lwowscy. Historia klasztoru i kościoła pod wezwaniem świętych Bernardyna ze Sieny i Andrzeja Apostoła we Lwowie, 1460-1785, Kalwaria Zebrzydowska 2006.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Bractwa przy bernardyńskim kościele św. Barbary w Przeworsku w okresie staropolskim, „Przeworskie Studia Regionalne”, 2 (2015) s. 143-158.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Bractwa religijne i tercjarstwo zrzeszone przy bernardyńskim kościele pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Kole (do 1864), w: Bernardyni w Kole, Koło 2006, s. 29-49.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Bractwa religijne i tercjarstwo zrzeszone przy bernardyńskim kościele pw. świętych Bernardyna ze Sieny i Andrzeja Apostoła we Lwowie (do 1785), „Studia Franciszkańskie”, 16 (2006) s. 269-282.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Catalogus Patrum ac Fratrum mortuorum in loco Posnaniensi quiescentium, 1466-1838, „Studia Franciszkańskie”, 21 (2011) s. 413-442.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Paweł z Łęczycy, bernardyn (1572–1642), „Studia Franciszkańskie”, 12 (2002) s. 489-580.

Sitnik Aleksander Krzysztof, Piśmiennictwo bernardyńskie XV-XXI wieku, w: Wkład bernardynów w życie religijno-kulturalne Narodu Polskiego (wybrane aspekty), red. C. Gniecki, A.K. Sitnik, Kalwaria Zebrzydowska 2016, s. 247-309.

Szulc Alicja, Homo religiosus późnego średniowiecza. Bernardyński model religijności masowej, Poznań 2007.

Śliwiński Eugeniusz, Sytuacja polityczna ziemi wschowskiej w drugiej ćwierci XVII w., w: Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 103-112.

Tomczak Salezy Bogumił, Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, w: Wkład bernardynów w życie religijno-kulturalne Narodu Polskiego (wybrane aspekty), red. C. Gniecki, A.K. Sitnik, Kalwaria Zebrzydowska 2016, s. 27-68.

Tomczak Salezy Bogumił, Wschowa, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 442-446.

Trajdos Tadeusz Marek, Znakomita szlachta w szeregach lwowskiego Bractwa św. Bernardyna, 1462–1499, w: Tempus est optimus magister vitae. Prace dedykowane Ojcu Profesorowi Wiesławowi Franciszkowi Murawcowi OFM, red. A.K. Sitnik, Kalwaria Zebrzydowska 2010, s. 93-108.

Wieczorkowski Andrzej Mariusz, „Boża Rola”. Staromiejski Cmentarz Ewangelicki we Wschowie w latach 1609-1630, w: Ziemia wschowska w czasach starosty Hieronima Radomickiego, red. P. Klint, M. Małkus, K. Szymańska, Wschowa-Leszno 2009, s. 225-262.

Wójcik Zbigniew, Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 1999.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Barczewo, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 19-21.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Gdańsk, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 65-66.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Inocenty z Kościana (Innocentius a Costen), w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 180.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Krótka historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 581-631.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Nowe, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 233-237.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Orzeszkowski (Nucius) Fabian (1495–1575), w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 359.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Ostrowski Daniel (zm. po 1566), w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 361.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Paweł z Łomży, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 369.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Ramułt Klemens (Klemens z Radymna) h. własnego, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 407.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Stanisław ze Lwowa (Leopoliensis), w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 456-457.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Toruń, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 381-386.

Wydra Wiesław, Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej, Poznań 1992.

Zieliński Zygmunt, Niemcy. Zarys dziejów, Katowice 1998.

Żmuda Ryszard, Stan badań bibliologicznych o bibliotekach klasztornych bernardynów w Polsce za lata 1918-2015, w: Wkład bernardynów w życie religijno-kulturalne Narodu Polskiego (wybrane aspekty), red. C. Gniecki, A.K. Sitnik, Kalwaria Zebrzydowska 2016, s. 318-338.


Opublikowane
2022-06-29


Sitnik OFM, A. (2022). „Ten Knobloch, ten czosnek, czujemy go w nosie”. Bernardyni polscy a reformacja w XVI wieku . Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne, 118, 353–374. https://doi.org/10.31743/abmk.9756