Reactions of the Bernardine Monks to the Suppression of Their Monasteries at the End of the 18th Century and in the 19th Century – Selected Examples
Aleksander Krzysztof Sitnik OFM
Archives of the Monastery of the Bernardine Fathers in Kalwaria Zebrzydowska , Polandhttps://orcid.org/0000-0001-5601-0492
Abstract
In 1772, the Bernardine province of Greater Poland boasted the largest numer of monasteries (37), followed by the Lithuanian (31), Ruthenian (30) and Lesser Poland (20) provinces. In total, they numbered 2359 monks. In the course of time, all the conventions ended up within the borders of the partitioned countries. During the period of suppression, the Bernardines employed various strategies to save existing monasteries and provinces from abolition and to preserve their modus vivendi. These included: using acquaintances with government officials to save monasteries that had been suppressed, running monastery parishes, opening monastery schools for young people, attempts by provincials and guardians to maintain positive relations with the partitioning authorities, submitting to new orders from the state authorities, taking care of novitiates, formation and studies, placing themselves under the protection of diocesan bishops, emigrating, and provincials’ efforts with bishops not to admit monks who wanted to secularize into their dioceses. In this way, the Bernardines saved their modus vivendi, although they failed to protect most of their monasteries against the suppression. In 1900, after unification with the Reformati, there was only one Galician religious province under the invocation of the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary. It had only 323 monks and 28 convents. However, it laid the groundwork for further development of the Bernardines in free Poland.
Keywords:
Bernardines, religious provinces, orders, partitions, monasteries, suppressionsReferences
Źródła archiwalne
Archiwum Generalne OFM w Rzymie (AKGR)
rkps C 41, Chronicon provinciae Russiae Immaculatae Conceptionis in Regno Polonia, auctore pater Bernardino Kaliski anno 1647, transcriptio facta pater Ferdinandus Kaizer, provinciae S. Joanni Capistrani, Budapestini 1888.
rkps C 46, N. Golichowski, Chronica Ordinis s. Francisci de Obs. seu PP. Bernardinorum in Polonia, concinnata, Hierosolymis 1890.
Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział I (na Wawelu) akt staropolskich grodzkich i ziemskich, archiwów rodów i rodzin, kolekcji i zbiorów (APK I)
fasc. 929, Teki Antoniego Schneidera, Lwów, bernardyni.
Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie (APBK)
rkps RGP-a-3, Akta Prowincji Ruskiej, tzw. Galicyjskiej i Polskiej oraz Małopolskiej i Litewskiej
Zakonu Braci Mniejszych bernardynów, 1651-1948.
rkps RGP-a-5, Acta Fratrum Minorum Observantium Provinciae Russiae Immaculatae Conceptionis B.V. Mariae sub regimine A. R. P. Feliciani Lewicki – – ministri provincialis in capitulo Zasławiensi die 26 Augusti anno Domini 1769 electi inchoata, 1 kwietnia 1769 – 3 lutego 1774.
rkps RGP-a-6, Archivium Provinciae Beati Joannis Duklani sub protectione Immaculate Conceptae Beatae Mariae semper Virginis, 1784-1825.
rkps RGP-a-9, Acta Provinciae Galicianae ordinis Minorum Regularis Observantiae vulgo Bernardinorum sub titulo Immaculatae Conceptionis B.V. Mariae, in specie acta capitularia et litterae encyclicae ministrorum provincialium a tempore capituli Leżajscensis die 5 Julii anno 1858 celebrati, 5 lipca 1858 – 5 września 1895.
rkps RGP-a-10, Acta Provinciae Observantium in Galicia ab anno 1895, 3 października 1895 – 21 grudnia 1898.
rkps RGP-a-13, Akta kapituł Prowincji tzw. Galicyjskiej i obecnej Polskiej Zakonu Braci Mniejszych bernardynów od roku 1803-1939, 1803-1942.
rkps RGP-b-2, Laconicum novellae Provinciae Russiae titulo Immaculatae Conceptionis B. V. M. insignitae aliquotve eiusdem locorum et conventuum myrrhothecium seraphico Fratrum Minorum Regularis Observantiae ordini mellificans collectum fratre Bernardino Kaliski – – compilatum Leopoli ad S. Andream Apostolum die 17 Aprilis anno Domini 1647, 1460-1667.
rkps RGP-c-2, Protokół czynności urzędu prowincjalskiego zakonu bernardynów w Galicji, 1781-1797.
rkps RGP-c-3, Protocollum expeditionum stante provincialatu ARP Eucarpii Weigel in negotiis Provinciae partim ad – – locorum ordinarios partim ad – – regnorum Galiciae et Lodomeriae gubernium factarum, 1785-1790.
rkps W-18a, Kopiarz pism kancelarii prowincjała wielkopolskiego Zakonu Braci Mniejszych Bernardynów, 1809-1815.
rkps W-67, Archivum conventus Varthensis [Warta] sub titulo Beatissimae Virginis Mariae Assumptae in archidioecesi Gnesnensi in palatinatu et districtu Sieradiensi, 1457-1870.
rkps M-2, Topographia specialis feliciter incipit Provinciae Polonae anno Virginei Partus 1597, 1453-1642
rkps M-3, Singulorum Provinciae Polonae coenobiorum ordinis divi Francisci Regularis Onservantiae topographia specialis feliciter incipit, 1453 – ok. 1590.
rkps L-4, Acta [- -] definitorii Provinciae Lithuanae S. Casimiri ordinis Minorum
S.P. Francisci Observantium ab anno 1804 mense Augusto 1 die, l sierpnia 1804 – 19 sierpnia 1842.
rkps L-18, Acta capitularia Provinciae Russiae Immaculatae Conceptionis B.V. Mariae sub provincialatu A.R.P. Georgii Rumer iterato electi die 27 Januarii 1812 anno inchoata, 2 czerwca 1813 – 24 grudnia 1816.
rkps L-20, Incipiunt expeditiones superioris Provinciae A.R.P. Salesii Obarski ex suprema dispositione Spiritualis Romano-Catholici Collegii 1-mi Departamenti die 10 Februarii 1816 anno per intimationem [- -] episcopi Luceoriensis et Żytomiriensis die 5 Martii et die 30 Miartii 1816 factam hic annotare, 5 marca – 25 grudnia 1816.
rkps XXII-c-13, Kopiarz pism okólnych konsystorza metropolitalnego lwowskiego i cyrkularzy władz cywilnych nadesłanych do klasztoru Bernardynów we Lwowie, 1781-1803.
rkps XXII-f-10, Księga mszalna klasztoru Bernardynów we Lwowie, 1785.
rkps XXII-j-2, Regestra ecclesiae, sacrarii et reliquae omnis supellectilis conventus custodialis Leopoliensis ad S. Andream Apostolum Patrum Bernardinorum sub regimine A. R. Patris Severini Ryszkowski – – pro tunc custodis et guardiani conscripta ad capitulum Sokalii celebrandum anno Domini 1775.
rkps XXII-j-3, Zbiór inwentarzy kościoła i klasztoru Bernardynów we Lwowie, 1785-1920.
rkps XXII-k-2, Inwentarz archiwum klasztoru Bernardynów we Lwowie, poł. XIX w. – 1892.
rkps XXII-ł-1, Acta dotyczące administracji klasztoru Bernardynów we Lwowie, 1601-1939.
Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie
rkps AZ nr 7/VIII, Status personalis Ordinis s. Francisci Bernardinorum et alium in Arch. Leopol. ritus latini, 1789-1790.
Opracowania
Barącz Sadok, Pamiętnik Zakonu WW. OO. Bernardynów w Polsce, Lwów 1874.
Chadam Augustyn, Gwoździec, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 85-89.
Chadam Augustyn, Krystynopol, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 167-169.
Chadam Augustyn, Leszniów, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 172-175.
Chadam Augustyn, Sokal, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 342-352.
Chodynicki Ignacy, Historya stołecznego królestw Galicyi i Lodomeryi miasta Lwowa od założenia jego aż do czasów teraźnieyszych, Lwów 1829.
Chotkowski Władysław, Dzieje klasztorów i monasterów galicyjskich w czasach rozbiorowych, cz. 1, Zakony doszczętnie zniesione, Kraków 1916, s. 1-16 [nadbitka z „Rozpraw Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny” za miesiąc czerwiec].
Chotkowski Władysław, Grabieże kościelne w Galicyi, cz. 1-2, Kraków 1919.
Chotkowski Władysław, Historya polityczna Kościoła w Galicyi za rządów Maryi Teresy, t. 2, Kraków 1909.
Czechowski Martynian Marcin, Zjednoczona prowincja Zakonu Braci Mniejszych w Galicji (1899-1911), „Przegląd Kalwaryjski”, 20 (2016) s. 121-291.
Encyklopedya do krajoznawstwa Galicyi pod względem historycznym, statystycznym etc., t. 1, oprac. A. Schneider, Lwów 1871.
Gach Piotr Paweł, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska, 1773-1914, Lublin 1984.
Gach Piotr Paweł, Struktury i działalność duszpasterska zakonów męskich na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773-1914, Lublin 1999.
Gach Piotr Paweł, Żywot Poncjana Stanisława Brzezińskiego (1795-1855) przez niego samego opowiedziany, w: Tempus est optimus magister vitae. Prace dedykowane Ojcu Profesorowi Wiesławowi Franciszkowi Murawcowi OFM, red. A.K. Sitnik, Kraków 2010, s. 159-166.
Gapski Henryk, Klasztory zakonów franciszkańskich w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII wieku, Lublin 2013.
Golichowski Norbert, Kościół oo. Bernardynów we Lwowie, Lwów 1911.
Golichowski Norbert, Przed nową epoką. Materiały do historii oo. Bernardynów w Polsce, Kraków 1899.
Golichowski Norbert, Upominek dla czcigodnej zakonnej Braci oo. Bernardynów w Galicji i W. Ks. Krakowskiem, cz. 1, Szereg prowincyałów i wykaz wypadków znaczniejszych, Lwów 1895.
Golichowski Norbert, Upominek dla czcigodnej zakonnej Braci oo. Bernardynów w Galicji i W. Ks. Krakowskiem, cz. 2, Szereg lektorów zestawionych w chronologicznym i alfabetycznym porządku, Lwów 1895.
Gołdyn Piotr, Franciszkanie w powstaniu styczniowym na ziemi konińskiej, Konin 2002.
Gołdyn Piotr, Klasztor w Kole w okresie powstania styczniowego i po jego upadku, w: Bernardyni w Kole, Koło 2006, s. 10-20.
Grudziński Kajetan, Bernardyni w latach 1772-1970. Prowincje i klasztory, w: Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772-1970, cz. 3, red. J. Bar, Warszawa 1978, s. 8-77.
Grudziński Kajetan, Dębowski Aleksy, Działalność oświatowa, w: Zakon Braci Mniejszych – Franciszkanów, cz. 3, Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772-1970, red. J.R. Bar, Warszawa 1978, s. 79-94.
Grudziński Kajetan Jan, Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni w służbie Ojczyzny, 1453-1953, Kalwaria Zebrzydowska 2015.
Grudziński Kajetan, Koło, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 140-146.
Jabłońska-Deptuła Elżbieta, Zakony i zgromadzenia zakonne w Polsce w XIX i XX w., „Znak”, 137-138 (1965) s. 1653-1688.
Kachel Józef, Dzieje kościoła i klasztoru ojców bernardynów w Zbarażu (1628-1946), Kalwaria Zebrzydowska 2001.
Kantak Kamil, Bernardyni polscy, 1573-1795-1932, t. 2, Lwów 1933.
Kozłowski Tadeusz, Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni łowiccy. Historia klasztoru i kościoła pw. św. Bartłomieja Apostoła w Łowiczu (1469-1806), Kalwaria Zebrzydowska 2015.
Kumor Bolesław, Osmołowski, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 3, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1982, s. 277.
Kumor Bolesław, Ustrój Kościoła katolickiego w zaborze austriackim (1772-1815), w: Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1979, s. 277-287.
Kwolek Jan, Początki biskupstwa przemyskiego, „Nasza Przeszłość”, 43 (1975) s. 7-25. (Crossref)
Mazurek Joachim Andrzej, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, w: Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1972, s. 435-526.
Murawiec Wiesław, Tyszkowski Wenanty, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 502-504.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Lwowie, Lwów-Warszawa 1925.
Pawlina Stanisław, Kształcenie katechetyczne kleru obrządku łacińskiego we Lwowie od 1701 do 1783 roku, Warszawa 1977 [praca doktorska napisana w ATK; APBK, sygn. Mps 46, zbiór Wyczawskiego].
Piech Stanisław Ludwik, Studium teologiczne dla zakonników w Galicji 1824-1890, „Przegląd Kalwaryjski”, 15 (2011) s. 249-258.
Pigoń Stanisław, Drukteyn Władysław, w: Polski słownik biograficzny, t. 5, red. W. Konopczyński, Kraków 1939-1946, s. 399.
Prejs Roland, Zakonnicy franciszkańscy Królestwa Polskiego po kasacie 1864 roku. Dzieje – postawy, Warszawa 2003.
Prochaska Antoni, OO. Bernardyni lwowscy, Lwów 1919.
Schematismus Ordinis Fratrum Minorum S. P. N. Francisci almae Provinciae B. V. Mariae Immaculatae Conceptionis in Galicia pro anno Domini 1900, Cracoviae 1900.
Sitnik Aleksander Krzysztof, Bernardyni lwowscy. Historia klasztoru i kościoła pod wezwaniem świętych Bernardyna ze Sieny i Andrzeja Apostoła we Lwowie (1460-1785), Kalwaria Zebrzydowska 2006.
Sitnik Aleksander Krzysztof, Inwentarze klasztoru i kościoła klasztornego bernardynów w Brzeżanach z lat 1781-1848, „Hereditas Monasteriorum”, 5 (2014) s. 383-414.
Sitnik Aleksander Krzysztof, Produkcja rękopiśmienna kancelarii Klasztoru oraz Prowincji Ruskiej i Galicyjskiej oo. Bernardynów we Lwowie jako podstawa zbiorów archiwalnych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 78 (2002) s. 179-219. (Crossref)
Sitnik Aleksander Krzysztof, Próby rewindykacji klasztorów bernardyńskich w Kaliszu i Kazimierzu Biskupim w XX wieku, „Polonia Maior Orientalis. Studia z dziejów Wielkopolski Wschodniej”, 3 (2016) s. 87-92. (Crossref)
Sitnik Aleksander Krzysztof, Szkoły bernardyńskie na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1772-1864, „Biuletyn Historii Wychowania”, 41 (2019) s. 7-34. (Crossref)
Sitnik Aleksander Krzysztof, Wybrane inwentarze bernardyńskich kościołów i klasztorów repatriowanych z XVIII i XIX wieku, Kalwaria Zebrzydowska 2021.
Sokołowski Edward, Dzieje klasztoru oo. Bernardynów pod nazwą „Żłóbek” w Krakowie, Kraków 1949.
Sułowski Zygmunt, Początki Kościoła polskiego, w: Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966, s. 17-126.
[S. Z.], Kościół oo. Bernardynów we Lwowie, „Przyjaciel Domowy”, 19 (1862) nr 32, z. 2, s. 252-253.
Szteinke Anzelm Janusz, Polscy Bracia Mniejsi w służbie Ziemi Świętej, 1342-1995, Poznań 1999.
Waligórski Franciszek, Kościół i klasztor oo. Bernardynów we Lwowie, „Strzecha”, 2 (1869) z. 2, s. 46-50.
Weiss Anzelm, Biskupstwa bezpośrednio zależne od Stolicy Apostolskiej w średniowiecznej Europie, Lublin 1992.
Wolański Filip, Kasaty klasztorów bernardyńskich w Galicji w latach 1785-1789, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 1, Geneza. Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego, red. M. Derwich, Wrocław 2014, s. 191-198.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Bernardyni polscy, 1772-1946, t. 3, Kalwaria Zebrzydowska 1992.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Bernardyni poza swymi klasztorami, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 491-501.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru bernardynów i kalwaryjskich Dróżek, Kalwaria Zebrzydowska 1987.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Lwów, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 193-197.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Osmołowski, w: Polski słownik biograficzny, t. 24, red. E. Rostworowski, Wrocław 1979, s. 375.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Osmołowski, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, s. 360.
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Schematyzm bernardyński z 1753 roku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 26 (1973) s. 278-283. (Crossref)
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, Zasław, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 451-455.
Wysocki Jan, Kościół katolicki w zaborze austriackim w latach 1772-1815, w: Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. 2, cz. 1, Poznań-Warszawa 1979, s. 235-276.
Zawadzki Wojciech, Losy franciszkanów w Prusach Zachodnich w okresie kasaty ich klasztorów, „Hereditas Monasteriorum”, 2 (2013) s. 95-107.
Zieliński Zygmunt, Niemcy. Zarys dziejów, Kraków 1998.
Zieliński Zygmunt, Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków, Warszawa 1999.
Archives of the Monastery of the Bernardine Fathers in Kalwaria Zebrzydowska https://orcid.org/0000-0001-5601-0492
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
