Resources of the Archdiocesan Archive in Gniezno in the scientific work of Old Polish period historian
Abstract
The article aims to show the importance of the Gniezno Archdiocesan Archive in the academic work and professional life of a historian dealing with the Old Polish period (medieval and modern periods). Over the course of more than 20 years, the Archdiocesan Archive’s resources have formed the basis of a doctoral dissertation and the resulting publication, a habilitation book, and have been used in more than 20 scientific articles and numerous conference papers, seminars, scientific and popular science lectures.
This work addresses issues concerning church history, social history, cultural history, economic history, and pedagogical biography. Attention was paid to institutions, but also to people. Among the issues addressed were the secular clergy, the chapter, parishes, hospitality, education and confraternities. These included the local and regional history of Gniezno and its environs defined by the boundaries of the Old Polish Gniezno Archdeaconry/Eastern Greater Poland Region, as well as Uniejów (Uniejów Archdeaconry).
The search focused on various archival units: the remains of the consistory, metropolitan chapter, archbishops, parish records, letters and diplomas. Working with them required knowledge of various auxiliary sciences of history as well as much time and patience.
Many years of research at the Gniezno Archdiocesan Archive have ultimately provided a better understanding of Old Polish society, the mechanisms of its functioning, its formal and informal structures, the mentality and horizons of the post-Tridentine era, and changes over time.
Work at the Archdiocesan Archives has also contributed to interdisciplinary cooperation with specialists in various fields, and especially with the Museum of the Origins of the Polish State in Gniezno. Over twenty years of contact with the Archive also involved meetings with the people who created and are creating them, as well as a unique adventure with Gniezno and Greater Poland.
Keywords:
Gniezno Archdiocesan Archive, church history, medieval, modern, chapter, parish, social functions, clergy, post-Tridentine era, Gniezno Archdeaconry, UniejówReferences
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie:
Akta Kapituły Metropolitalnej (A Cap):
B, sygn. 1-8, 14-16, 22-23, 782, 784; L, sygn. 1, 22, 28, 29, 32, 33; P, sygn. 59, 60; Luzy C, sygn. 10.
Akta Konsystorza Generalnego (A Cons):
A, sygn. 113-136, 141b, 142, 145, 146a, 150; B, sygn. 1-3; C, sygn. 1-3.
E, sygn. 40, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Wincentego de Seve 1608-1609.
E, sygn. 2b, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Adama Leśniewskiego 1632-1633.
E, sygn. 3, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Świętosława Strzałkowskiego i Jakuba Dubickiego 1639-1640.
E, sygn. 6, Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Stanisława Lipskiego 1696-1699.
E, sygn. 15, Wizytacja generalna Franciszka Józefa Kraszkowskiego 1727.
Archiwa Parafialne:
Parafia Wągrowiec: AP 26, sygn. 2.
Parafia Witkowo: AP 38, sygn. 1-2.
Parafia Żnin: AP 39, sygn. 206, 207, 209.
Parafia Gołańcz: AP 41, sygn. 6.
Parafia Pobiedziska: AP 43, sygn. 3-3a, 5, 73.
Parafia Gniezno Św. Michała Archanioła: AP 47, sygn. 1, 6.
Parafia Gniezno Św. Trójcy: AP 59, sygn. 3-5, 205, 252, 317, 365, 439, 447.
Parafia Trzemeszno: AP 74, sygn. 119, 528.
Parafia Kcynia: AP 80, sygn. 1.
Parafia Gniezno Św. Piotra i Pawła: AP 110, sygn. 1-4.
Parafia Pawłowo: AP 115, sygn. 104.
Dokumenty Pergaminowe D, sygn. 145.
Dyplomy Gnieźnieńskie:
Dypl. Gn., sygn. 475, 682, 705, 706, 1190, 1295, 1350.
Listy, sygn. 636, 5360, 5363.
Źródła drukowane
Gilly David, Special Karte von Südpreussen mit Allergrösster Erlaubniss aus der Königlichen grossen topographischen Vermessung-Karte, unter Mitwürkung des Direstors Langren, 1802-1803 – Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, Sekcja Kartografii, sygn. K 11627.
Lanhaus Jacobi, Opis podróży. Itinerarium (1768-1769), oprac. B. Rok, M. Chachaj, M. Forycki, Kraków 2014.
Peregrynacja dziadowska, w: Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. J. Lewański, t. 3, Warszawa 1961, s. 141-178.
Statuta Ecclesiae Gnesnensis, w: J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 4, Gniezno 1883, s. 579-614.
Statuty kapituły metropolitalnej w Gnieźnie. Dekrety reformacyjne i ordynacje arcybiskupów z lat 1613-1810, oprac. S. Librowski, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 41 (1980) s. 247-350. (Crossref)
Opracowania
Aleksandrowicz Marian, Archidiakonat gnieźnieński w latach 1706-1721, Lublin 1973 [praca doktorska, maszynopis autora].
Aleksandrowicz Marian, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu gnieźnieńskiego na początku XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 22 (1974) z. 2, s. 61-100.
Aleksandrowicz Marian, Początkowe dzieje seminarium duchownego w Gnieźnie (1602-1718), „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 168-184. (Crossref)
Aleksandrowicz Marian, Seminarium duchowne w Gnieźnie w latach 1602-1718, w: Studia historyczne, t. 1, red. M. Żywczyński, Z. Zieliński, Lublin 1968, s. 267-315.
Aleksandrowicz Marian, Wychowawcy i wychowankowie seminarium gnieźnieńskiego w latach 1602-1718, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 12 (1965) z. 4, s. 111-182.
Antosiewicz Klara, Opieka nad chorymi i biednymi w krakowskim szpitalu Świętego Ducha (1220-1718), „Roczniki Humanistyczne”, 26 (1978) s. 35-79.
Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999.
Czyżak Marta, Kapituła katedralna w Gnieźnie w świetle metryki z lat 1408-1448, Poznań 2003.
Delumeau Jean, Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII-XVIII, tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1994.
Delumeau Jean, Skrzydła anioła. Poczucie bezpieczeństwa w duchowości człowieka Zachodu w dawnych czasach, tłum. A. Kuryś, Warszawa 1998.
Delumeau Jean, Strach w kulturze Zachodu: XVI-XVIII w., tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1986.
Flaga Jerzy, Bractwa religijne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w., Lublin 2004.
Goglin Jean- Louis, Nędzarze w średniowiecznej Europie, tłum. Z. Podgórska-Klawe, Warszawa 1998.
Góralski Zbigniew, Działalność charytatywna w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 1973.
Jabłońska Anna, Człowiek, sztuka, Bóg (wybrane przykłady z XVII-wiecznych źródeł kościelnych archidiakonatu gnieźnieńskiego), w: Współczesna edukacja estetyczna. Teoria i praktyka, red. K. Ziołowicz, J. Sztejbnis-Zdyb, Kielce 2011, s. 91-104.
Jabłońska Anna, Devotions from the Model of Clergyman after the Council of Trent. Selected Exemples from the Inspection Books of Gniezno Archdeacontry / Odstępstwa od wzorca duchownego w okresie potrydenckim. Wybrane przykłady z ksiąg wizytacyjnych archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Res Historica”, 49 (2020) s. 207-227. (Crossref)
Jabłońska Anna, „Expositus periculo...” Klęski duże i małe wschodniej Wielkopolski w świetle siedemnastowiecznych źródeł archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Roczniki Humanistyczne. Historia”, 63 (2015) s. 99-117. (Crossref)
Jabłońska Anna, Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013.
Jabłońska Anna, Kapituła uniejowska do początku XVI wieku, Kielce 2005.
Jabłońska Anna, Kościół parafialny w Grzegorzewie w świetle siedemnastowiecznych wizytacji kościelnych archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Polonia Maior Orientalis. Studia z Dziejów Wielkopolski Wschodniej”, 4 (2017) s. 41-58. (Crossref)
Jabłońska Anna, Księgi XVII-wiecznych bractw z Trzemeszna, w: Bractwa religijne w średniowieczu i w okresie nowożytnym (do końca XVIII wieku), red. A. Burdzy, B. Wojciechowska, Kielce 2014, s. 207-220.
Jabłońska Anna, Nauczyciel szkoły parafialnej w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej na przykładzie archidiakonatu gnieźnieńskiego – założenia a rzeczywistość, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 59 (2016) nr 1-2 (231-232), s. 7-25.
Jabłońska Anna, Obraz duchowieństwa parafialnego w świetle wizytacji Wincentego de Seve (1608-1609) – wybrane aspekty, „Roczniki Humanistyczne. Historia”, 65 (2017) s. 5-22. (Crossref)
Jabłońska Anna, Obraz szkolnictwa parafialnego archidiakonatu gnieźnieńskiego z końca XVII wieku w świetle wizytacji Stanisława Lipskiego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 59 (2016) nr 3-4 (233-234), s. 7-26.
Jabłońska Anna, „Od powietrza, ognia, głodu i wojny…”, czyli o pożarze Gniezna z 1613 roku w kontekście mentalności staropolskiej, „Studia Gnesnensia”, 23 (2009) s. 359-376.
Jabłońska Anna, Opis kościoła pod wezwaniem świętego Wojciecha Męczennika w Trzemesznie w świetle wizytacji Wincentego de Seve, w: Tractu temporis. Ludzie – regiony – fakty. Księga dedykowana profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, Wieluń-Łódź 2018, s. 301-313.
Jabłońska Anna, Pogardzany i niezbędny – paradoks staropolskiego żebraka, „Biografistyka Pedagogiczna”, 1 (2016) nr 1, s. 133-150. (Crossref)
Jabłońska Anna, Rola Kościoła w społeczeństwie staropolskim na przykładzie XVII-wiecznego archidiakonatu gnieźnieńskiego (wybrane aspekty), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 112 (2019) s. 199-218. (Crossref)
Jabłońska Anna, Siedemnastowieczni pauperes w świetle źródeł kościelnych z terenu archidiakonatu gnieźnieńskiego, w: Bieda w Polsce, red. G. Miernik, Kielce 2012, s. 45-56.
Jabłońska Anna, Starość w kręgu ludzi Kościoła. Dwa przykłady z epoki przedrozbiorowej, „Res Historica”, 43 (2017) s. 41-58. (Crossref)
Jabłońska Anna, Szkolnictwo archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku w świetle ksiąg wizytacyjnych, „Nasza Przeszłość”, 17 (2012) s. 159-185. (Crossref)
Jabłońska Anna, Szpital Świętego Ducha i Świętego Leonarda w Opocznie na przełomie średniowiecza i nowożytności, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, 7 (2006) s. 31-50.
Jabłońska Anna, The Presence and Role of Women in Old (Age) Polish Confraternities (the Case Study of the Archdeaconry of Gniezno in the 17 th Century), w: Kobieta niepoznana na przestrzeni dziejów, red. A. Obara-Pawłowska, A. Miączewska, D. Wróbel, Lublin 2017, s. 161-177.
Jabłońska Anna, XVII-wieczny szpital św. Marty w Gnieźnie w świetle księgi rachunkowej, „Nasza Przeszłość”, 109 (2008) s. 117-166. (Crossref)
Jabłońska Anna, Kowalska-Pietrzak Anna, Obraz duchowieństwa w świetle źródeł staropolskich, w: Przedmiot, źródła i metody badań w biografii, red. R. Skrzyniarz, L. Dziaczkowska, D. Opozda, Lublin 2016, s. 199-215.
Kaczmarek Krzysztof, Święcenia duchowieństwa w diecezji gnieźnieńskiej w latach 1482-1493, Poznań 2018.
Karpiński Andrzej, Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII w., Warszawa 1983.
Korytkowski Jan, Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, t. 1-4, Poznań 1888-1892.
Korytkowski Jan, Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 1-4, Gniezno 1883.
Kot Stanisław, Historia wychowania, t. 1-2, Warszawa 1996.
Kowalska-Pietrzak Anna, Duchowieństwo parafialne w późnośredniowiecznej Polsce centralnej. Archidiakonaty łęczycki i uniejowski, Łódź 2014.
Kowalska-Pietrzak Anna, Prałaci i kanonicy kapituły łęczyckiej do schyłku XV wieku, Łódź 2004.
Kowalska-Pietrzak Anna, W kręgu średniowiecznego duchowieństwa łęczyckiego, Łęczyca-Łódź 2012.
Litak Stanisław, Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII w., Lublin 2006.
Litak Stanisław, Historia wychowania, t. 1, Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Kraków 2004.
Litak Stanisław, Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004.
Muraszko Michał, Biblioteka kanonika gnieźnieńskiego Tomasza Josickiego, 2022 [praca doktorska, UAM].
Parkita Ewa, Łyjak Wiktor Zygmunt, Jabłońska Anna, Parkita Anna, Cyfrowa przestrzeń kultury i edukacji muzycznej, Kielce 2018.
Pawlak Ireneusz, Gnieźnieńska szkoła katedralna w I połowie XVI wieku, „Studia Gnesnensia”, 5 (1979-1980) s. 312-321.
Piwowarski Władysław, Socjologia religii, Lublin 2000.
Poniewozik Leszek, Prałaci i kanonicy sandomierscy okresie średniowiecza, Toruń 2004.
Poniewozik Leszek, Prałaci i kanonicy wiśliccy okresie średniowiecza, Lublin 2004.
Przybyłowicz Olga Miriam, Dokumenty i dyplomy klasztoru klarysek w Gnieźnie. Sposoby uwierzytelniania dokumentów w praktyce kancelaryjnej konwentu św. Klary. Inwentarz, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 115 (2021) s. 359-418. (Crossref)
Przybyłowicz Olga Miriam, „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 179-194.
Przybyłowicz Olga Miriam, Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek od XIII do końca XVI wieku w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa 2016.
Przybyłowicz Olga Miriam, Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary […] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, 7 (2016) s. 247-263;
Przybyłowicz Olga Miriam, Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65 (2017) nr 4, s. 447-460.
Przybyłowicz Olga Miriam, Źródła rękopiśmienne z klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze, „Archiwa, Biblioteki, Muzea Kościelne”, 112 (2019) s. 317-336. (Crossref)
Riché Pierre, Edukacja i kultura w Europie Zachodniej (VI-VIII), tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 1995.
Różański Mieczysław, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010.
Słoń Marek, Szpitale średniowiecznego Wrocławia, Warszawa 2000.
Socjologia religii. Wprowadzenie, oprac. F. Houtart, Kraków 1962.
Stopka Krzysztof, Szkoły katedralne metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu. Studia nad kształceniem kleru polskiego w wiekach średnich, Kraków 1994.
Surdacki Marian, Opieka społeczna w Polsce do końca XVIII wieku, Lublin 2015.
Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998.
Sztompka Piotr, Socjologia. Wykłady o społeczeństwie, Kraków 2021.
Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2012.
Śmigiel Kazimierz, Z dziejów parafii archidiecezji gnieźnieńskiej, „Studia Gnesnensia”, 10 (1995) s. 172-222.
Urbaniak Elżbieta, Szkolnictwo parafialne w dekanacie gnieźnieńskim Świętej Trójcy w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX w., „Gniezno. Studia i materiały historyczne”, 2 (1987) s. 195-202.
Wilk-Woś Zofia, Późnośredniowieczna kancelaria arcybiskupów gnieźnieńskich, Łódź 2013.
Wilk-Woś Zofia, Władysław z Oporowa (ok. 1395-1453) podkanclerzy królewski, biskup włocławski i arcybiskup gnieźnieński, „Studia Claromontana”, 21 (2003) s. 174-449.
Wiśniowski Eugeniusz, Parafie w średniowiecznej. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.
Zaremska Hanna, Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego, Wrocław 1977.
Zientarski Władysław, Muzycy gnieźnieńscy XVIII wieku, „Gniezno. Studia i materiały historyczne”, 2 (1987) s. 111-130.
Zientarski Władysław, Muzycy gnieźnieńscy XV-XVIII wieku, „Gniezno. Studia i materiały historyczne”, 1 (1984) s. 73-88.
Zientarski Władysław, O instrumentach muzycznych kapeli gnieźnieńskiej na przestrzeni XVIII wieku, „Z Dziejów Muzyki Polskiej”, 13 (1964) s. 5-21.
Zientarski Władysław, Życie muzyczne Gniezna w XVIII w., w: Dzieje Gniezna, red. W. Topolski, Warszawa 1965, s. 383-388.
Netografia
http://www.archiwum.archidiecezja.pl/pl.html (dostęp: 2.06.2020).
Jan Kochanowski University of Kielce https://orcid.org/0000-0002-0111-7011
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
