Kruszwica Archdeaconry in the Years 1818–1821
Abstract
The Archdeaconry of Kruszwica was an important element in the pre-partition structure of the Kuyavian-Pomeranian (Włocławek) Diocese. It connected the capital’s Włocławek Archdeaconry with the Pomeranian Archdeaconry. The situation became more complicated as a result of the partitions when, as a result of the Congress of Vienna (1814–1815), the western part of Kuyavia was separated outside the borders of the Kingdom of Poland, with the diocesan capital, Włocławek, located in its territory. In the first place, efforts were made to ensure that the Kruszwica Archdeaconry was properly governed. By the will of the bishop of Włocławek, Franciszek Skarbek Malczewski, the bishop of Poznań, Teofil Gorzeński, became the administrator of the archdeaconry in 1817. After 1818, when the Holy See issued the bull Ex imposita nobis and finally separated the Kruszwica Archdeaconry from the mother diocese, he continued to hold this office until in 1821, by virtue of Pius VII’s bull De salute animarum, he was appointed archbishop of Gniezno and Poznań. At that time, Kruszwica Archdeaconry was also incorporated into the Archdiocese of Gniezno, henceforth forming an integral part of it. The period of 1818–1821 was a time of struggle for the Archdeaconry of Kruszwica to maintain its own confessional identity. The Prussian invader made efforts to Germanize and secularize western Kuyavia, but in these endeavours they encountered resistance from Polish society. The collegiate chapter of Kruszwica played an important role in defending Polishness, as did the clergy involved in pastoral work. The Catholic Church operating within the boundaries of Kruszwica Archdeaconry was additionally subjected to many repressions, such as the sequestration of church property, the suppression of religious orders and the restrictions applied to the Kruszwica chapter.
Keywords:
Kruszwica Archdeaconry, Gniezno Archdiocese, Włocławek Diocese, pastoral ministry under partition, Kruszwica chapter, Church in the Prussian partition, KruszwicaReferences
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie
Akta Kurii Metropolitalnej II 92, sygn. 1, Generalia-Kapituła-Kolegiata 1829-1893.
Akta Parafialne 48, sygn. 33: Księga bracka 1593-1938.
Akta Parafialne 48, sygn. 34: Liber Confraternitatis Sacratissimi Rosarii B.V.M. 1762-1938; Liber Confraternitatis Sanctissimi Nominis Jesu 1787.
Archiwum Kapituły Kruszwickiej, sygn. 5, Acta Capituli 1779-1830
Źródła drukowane
Bulla cyrkumskrypcyjna „De salute animarum” papieża Piusa VII, z dnia 16 lipca 1821 roku, w: Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864. Wybór źródeł, oprac. O. Beiersdorf, Wrocław 1960, s. 286-297.
Bulla „Ex imposita nobis” papieża Piusa VII, z dnia 30 czerwca 1818 r., dokonująca podziału diecezji w Królestwie Polskim, w: Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864. Wybór źródeł, oprac. O. Beiersdorf, Wrocław 1960, s. 271-283.
Directorium officii Divini […] archidioecesis Gnesnensis pro Anno Domini 1822, Posnaniae [1821].
Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensis, t. 1, Wladislaviae 1881.
Ordo Divini officii […] dioeceses Vladislaviensis pro Anno Domini 1819, Varsavia [1818].
Ordo officii Divini ad usum dioeceses Posnaniensis pro Anno Domini 1819, Posnaniea [1818].
Opracowania
Aleksandrowicz Marian, Siemieński Marcin, w: Polscy kanoniści (wiek XIX i XX), cz. 2, L-Ż, oprac. J.R. Bar, Warszawa 1981, s. 161-162.
Chodyński Stanisław, Zamiana kościołów w 1765 r., „Kronika Diecezji Włocławskiej”, 7 (1913) s. 148-150.
Czechowski Ignacy, Historia kościołów strzelińskich, Strzelno 1929.
Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, red. P. Czaplewski i in., Pelplin 1928.
Dzieduszycki Wojciech, Kruszwica – piastowska domena nad Gopłem, w: Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, red. M. Kobusiewicz, Poznań 2008, s. 397-427.
Gigilewicz Edward, Komendacja, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, red. B. Migut, Lublin 2002, kol. 439-440.
Kopiec Jan, Papież Pius VII i nowa sytuacja Kościoła po Kongresie Wiedeńskim, „Kościół w Polsce. Dzieje i kultura”, 18 (2019) s. 17-24.
Korytkowski Jan, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 aż do r. 1821, t. 4, Poznań 1891.
Kozierowski Stanisław, Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934.
Krucki Łukasz, Archidiecezja gnieźnieńska i jej granice w dokumentach Stolicy Apostolskiej (od wieku XIX do początku XXI), „Kościół w Polsce. Dzieje i kultura”, 12 (2013) s. 87-114.
Krucki Łukasz, Rubrycele i schematyzmy archidiecezji gnieźnieńskiej. Katalog druków przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, Gniezno 2016.
Krucki Łukasz, Synod diecezjalny włocławski z 1589 roku, Gniezno 2016.
Kujawski Witold, Diecezja kujawsko-kaliska. Studium historyczno-źródłoznawcze, Włocławek 2011.
Kujawski Witold, Parafie diecezji włocławskiej. Archidiakonat pomorski, Włocławek 2015.
Kujawski Witold, Parafie diecezji włocławskiej. Archidiakonaty: kruszwicki i włocławski, Włocławek 2014.
Kujawski Witold, Zarys dziejów diecezji włocławskiej, w: Diecezja włocławska 2000, Włocławek 2001, s. 15-53.
Kumor Bolesław, Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 20 (1970) s. 253-374. (Crossref)
Kumor Bolesław, Pawłowski Franciszek, w: Polski słownik biograficzny, t. 25, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 496-497.
Kumor Bolesław, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772-1918), Kraków 1980.
Kuźmak Krystyna, Bractwo kościelne, konfraternia, w: Encyklopedia katolicka, t. 2, red. R. Łukaszyk i in., Lublin 1976, kol. 1013-1020.
Kuźniewska Zofia Hanna, Działalność charytatywna w archidiakonatach kruszwickim i włocławskim diecezji kujawskiej i pomorskiej, Włocławek 2015.
Librowski Stanisław, Wizytacje diecezji włocławskiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 10 (1965) s. 35-206.
Liedtke Antoni, Zarys dziejów diecezji chełmińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34 (1971) s. 59-116. (Crossref)
Litak Stanisław, Edukacja początkowa w polskich szkołach w XIII-XVIII wieku, Lublin 2010.
Lutyński Konrad, Tymoteusz Gorzeński 1821-1825, w: Na stolicy prymasowskiej w Gnieźnie i w Poznaniu. Szkice o prymasach Polski w okresie niewoli narodowej i w II Rzeczypospolitej, red. F. Lenort, Poznań 1982, s. 83-101.
Manteufflowa Maria, Lewiński Feliks, w: Polski słownik biograficzny, t. 17, red. E. Rostworowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, s. 241.
Niparko Romuald, Duszpasterstwo, w: Encyklopedia katolicka, t. 4, red. R. Łukaszczyk i in., Lublin 1983, kol. 389.
Nowacki Józef, Dzieje archidiecezji poznańskiej w granicach historycznych i jej ustrój, t. 2, Poznań 1964.
Nowicki Tomasz, Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku, Lublin 2011.
Subera Ignacy, Terytorium diecezji włocławskiej i pomorskiej, „Prawo Kanoniczne”, 4 (1961) nr 1-4, s. 767-768. (Crossref)
Szudrowicz Alojzy, Kapituła kruszwicka. W tysiąclecie powołania biskupstwa w Kruszwicy, Kruszwica 2013.
Tymosz Stanisław, Prepozyt, w: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, kol. 368.
Warmiński Jan, Kuracja, w: Encyklopedia katolicka, t. 10, red. E. Ziemann, Lublin 2004, kol. 239-240.
Archdiocesan Archive in Gniezno https://orcid.org/0000-0003-2972-9113
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
