Religious Life of Catholics of the Latin Rite in Soviet Ukraine in 1944–1953
Władysław Rożkow
The John Paul II Catholic University of Lublin , Polandhttps://orcid.org/0000-0001-9577-564X
Mieczysław Ryba
The John Paul II Catholic University of Lublin , Polandhttps://orcid.org/0000-0002-6532-5987
Abstract
In 1944, after the reappearance of the Red Army, Ukrainian territories previously occupied by the Third Reich came under the administration of the atheist Soviet state. Aiming to free society from all ‘religious antics’, the communist authorities almost immediately began systematic measures aimed at the complete subjugation of the Church, and ultimately its annihilation. The anti-church policy, slightly modified during the war and consistently embodied by Soviet officials, very quickly began to bear fruit. Mass arrests of priests, expulsion of bishops, and suppression of religious centres left the faithful largely without pastoral care. The religious life of many communities was going underground. Under the conviction that the presence of priests brings about a revival of religious life, the Soviet authorities tried in every possible way to hinder the performance of the pastoral service of priests in parishes other than the place of settlement. A great battle was fought over the catechization of children, which the authorities tried to prevent. Despite prohibitions and surveillance, priests and lay faithful carried out various formation activities, preparing children especial ly for First Communion. The authorities, in turn, pursued intelligence activities aimed at undermining or eliminating catechesis from the lives of the Catholics. In the post-war period, most Catholic communities in Ukraine did not have a permanent pastor. Some were not entitled to the presence of a priest at all. The lack of clergy caused the faithful to hold traditional, familiar services without the presence of a priest. Quite often, the services took the form of a simplified Mass, presided over by a person well versed in the liturgy who enjoyed great authority and trust in the religious community. Since, according to Soviet legislation, religious practices could only take place in registered parishes, the Council for Religious Cults used every opportunity to deprive individual communities of their legal rights. Despite the ban on congregations – in towns where temples were closed – the faithful continued to gather for communal services in cemeteries and private homes. Religious organizations, operating in secret, played a special role in the religious life of Catholics, including rosary circles and third orders. They have been instrumental in preserving religious identity and practices and passing on the faith to the next generation.
Keywords:
Catholic Church, USSR, Ukraine, persecution, religious life, pastoral care, catechization, the Living Rosary, tertiariesReferences
Źródła archiwalne
Archiwum Państwowe Obwodu Chmielnickiego w Chmielnickim (APOCh)
f. P-338, op. 9 – Ispołnitielnyj komitiet Chmielnickogo obłastnogo Sowieta dieputatow trudiaszczichsia [Komitet wykonawczy chmielnickiej obwodowej Rady Deputowanych Pracujących].
Archiwum Państwowe Obwodu Iwano-Frankowskiego w Iwano-Frankowsku (APOIF)
f. P-388c, op. 1 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri ispołkomie Iwano-Frankowskogo obłastnogo Sowieta dieputatow trudiaszczichsia [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Komitecie wykonawczym iwano-frankowskiej obwodowej Rady Deputowanych Pracujących].
Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie (APOL)
f. P-1332, op. 2 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligii pri SM SSSR po Lwowskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRS w obwodzie lwowskim].
Archiwum Państwowe Obwodu Winnickiego w Winnicy (APOW)
f. P-2700, op. 17 – Winnickij obłispołkom [Komitet wykonawczy obwodu winnickiego].
Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego w Łucku
f. P-605c, op. 2c – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri Sowietie Narodnych Komissarow SSR po Wołynskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Komisarzy Ludowych w obwodzie wołyńskim].
Archiwum Państwowe Obwodu Tarnopolskiego w Tarnopolu (APOT)
f. P-3239c, op. 2 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri SM SSSR po Tiernopolskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Ministrów ZSRS w obwodzie tarnopolskim].
Archiwum Państwowe Obwodu Żytomierskiego w Żytomierzu
f. P-4994, op. 2 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligij pri Sowietie Ministrow USSR po Żytomirskoj obłasti [Pełnomocnik Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów USRS w obwodzie żytomierskim].
Centralne Archiwum Państwowe Społecznych Organizacji Ukrainy w Kijowie (CAPSOU)
f. 1, op. 23 – Centralnyj komitiet Kommunistyczieskoj Partii Ukrainy [Centralny komitet Komunistycznej Partii Ukrainy].
Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy Ukrainy w Kijowie (CAPWOWU)
f. 4648, op. 4 – Upołnomocziennyj Sowieta po diełam rieligioznych kultow pri Sowietie
Narodnych Komissarow SSR po Ukrainskoj SSR [Pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Komisarzy Ludowych w USRS].
Wspomnienia
Bukowiński Władysław, Wspomnienia z Kazachstanu, Rzym 1981.
Kiernicki Rafał, Pomogła mi konspiracja (wywiad z R. Kiernickim przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 271-280.
Nagórniak Stanisław, To trzeba o tym film zobaczyć (wywiad z S. Nagórniakiem przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 304-307.
Olszański Jan, Wygnali mnie z Gródka (wywiad z J. Olszańskim przeprowadzony przez K. Renika), w: K. Renik, Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie 1990-1991, Warszawa 1991, s. 293-303.
Wilk Hilary Marcin, „Ty nie zginiesz”, Lublin 2002.
Wywiad z K. Polakowskim przeprowadzony przez P. Gonczaruka, w: P. Gonczaruk, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 19-28.
Wywiad z W.W. Horodyską i Z. Michalską przeprowadzony przez P. Gonczaruka, w: P. Gonczaruk, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 35-44.
Wywiad z Ż. Wojdewicz przeprowadzony przez P. Gonczaruka, w: P. Gonczaruk, Wiara i życie. Świadectwa duchowych przeżyć osób prześladowanych na Podolu w latach 1918-1990, Lublin 2016, s. 81-84.
Opracowania
Dzwonkowski Roman, Ideologiczno-polityczno-prawne aspekty represji wobec duchowieństwa polskiego w ZSRS po II wojnie światowej, „Przegląd Polonijny”, 29 (2003) nr 3, s. 105-118.
Dzwonkowski Roman, Odrodzenie Kościoła katolickiego na Ukrainie środkowej, południowej i wschodniej w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu (1941-1948), w: Pasterz i Twierdza. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu biskupowi Janowi Olszańskiemu ordynariuszowi diecezji w Kamieńcu Podolskim, red. J. Wołczański, Kraków-Kamieniec-Podolski 2001, s. 23-33.
Dzwonkowski Roman, Represje władz sowieckich wobec duchowieństwa polskiego na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w latach 1939-1941 i 1944-1966, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772-1999, red. K. Jasiewicz, Warszawa-Londyn 1999, s. 1145-1154.
Dzwonkowski Roman, Za wschodnią granicą 1917-1993. O Polakach i Kościele w dawnym ZSRR z Romanem Dzwonkowskim rozmawia Jan Pałyga, Warszawa 1993.
Dzwonkowski Roman, Z historii Kościoła katolickiego w ZSRS 1917-1991. Pogadanki w Radiu Watykańskim, Ząbki 2005.
Jurczenko Tatiana, Duchowość misyjna kapłanów pracujących w ZSRR po II wojnie światowej, Biały Dunajec-Ostróg 2009.
Kłopotek Rafał, Geneza i działalność bractw kościelnych w Europie i w Polsce do końca XVIII wieku, „Studia Gdańskie”, 37 (2015) s. 219-233.
Lech Zofia, Szpieg Watykanu!, „Duszpasterz Polski Zagranicą”, (1993) nr 189, s. 565-574.
Mucha Jan, Organizacja diecezji kamienieckiej do 1795 roku, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 30 (1983) z. 4, s. 231-240.
Muzyka Marian, Ks. Karol Jastrzębski 1882-1966. Katecheta, duszpasterz, promotor kultu Bożego Miłosierdzia w archidiecezji lwowskiej, Lwów-Kraków 2017.
Osadczy Włodzimierz, Wierzyli wbrew nadziei. Z dziejów przetrwania Kościoła łacińskiego na Ukrainie radzieckiej w okresie powojennym, „Ethos”, 14 (2001) nr 53-54, s. 151-164.
Pasiecznik Oleg, Rimo-katoliczieskaja cerkow w Chmielnickoj (Kamieniec-Podolskoj) obłasti w 1920-1941 godach, Chmielnickij 2009.
Rosowski Witalij, Kościół katolicki na terenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej po 1945 r., w: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, red. J. Kłaczkow, W. Rozynkowski, Toruń 2012, s. 662-684.
Rozhkov Vladyslav, Losy świątyń i wspólnot rzymskokatolickich w obwodzie kamieniecko-podolskim (chmielnickim) w latach 1944-1964, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 115 (2021) s. 419-446. (Crossref)
Rożkow Władysław, Ryba Mieczysław, Życie religijne katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie sowieckiej w latach 1953-1964, „Res Historica”, 56 (2023) s. 895-937. (Crossref)
Rożkow Władysław, Sowiecka administracja państwowa wobec duchowieństwa rzymskokatolickiego na Podolu w latach 1944-1964, w: Studia z historii najnowszej Polski, red. R. Łatka, M. Przeperski, Warszawa 2020, s. 73-91.
Rożkow Władysław, Ukryte życie religijne katolików świeckich na Podolu (1945-1956), w: Nadzieje i rozczarowania. Środowiska katolików świeckich w Polsce (1945-1956), red. M. Siedziako, T. Sikorski, Warszawa 2021, s. 355-375.
Ryba Mieczysław, Rożkow Władysław, Życie religijne katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie sowieckiej w latach 1964-1991, „Studia Polonijne”, 43 (2022) s. 143-181. (Crossref)
Salaterski Stanisław, Sieć i działalność bractw kościelnych w prepozyturze tarnowskiej do roku 1772, „Nasza Przeszłość”, 71 (1989) s. 147-185. (Crossref)
Salij Jacek, Znaczenie modlitwy różańcowej w poprzednich pokoleniach Kościoła, w: Odkrywanie różańca. Materiały z sympozjum mariologicznego, Kraków, 24-25 kwietnia 2003 roku, red. T. Siudy, W. Życiński, Częstochowa-Kraków 2003, s. 9-20.
Szymański Józef, Cmentarze katolickie jako symbole tożsamości religijnej w sowieckim systemie represji (obwód winnicki na Podolu 1945-1965), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 80 (2003) s. 273-279. (Crossref)
Szymański Józef, Kościół katolicki na Podolu. Obwód winnicki 1941-1964, Lublin 2003.
Szymański Józef, „Liturgia bez kapłana” jako znak wierności Bogu i Kościołowi w sowieckim systemie represji (obwód winnicki 1945-1965), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 79 (2003) s. 445-451. (Crossref)
Szymański Józef, Przejawy oporu społecznego wiernych Kościoła rzymskokatolickiego wobec władz komunistycznych w obwodzie winnickim (USRR) w latach 1944-1965, w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), red. M. Krzysztofiński, J. Wołczański, t. 1, Rzeszów-Stalowa Wola-Lwów 2015, s. 101-118.
Szymański Józef, Rola bractw różańcowych w zachowaniu wiary na Podolu (obwód winnicki, 1941-1964), w: Ku prawdzie w miłości. Księga pamiątkowa poświęcona Księdzu Biskupowi Profesorowi Janowi Śrutwie, red. S. Koczwara, Lublin 2002, s. 213-222.
The John Paul II Catholic University of Lublin https://orcid.org/0000-0001-9577-564X
The John Paul II Catholic University of Lublin https://orcid.org/0000-0002-6532-5987
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
