Prison correspondence of Bishop Czesław Kaczmarek to Primate Stefan Wyszyński (1951–1953). A source study analysis
Abstract
Bishop Czesław Kaczmarek, the Ordinary of Kielce, was a political prisoner under communist regime in Poland from 20 January 1951 to September 1956. He was subjected to a brutal and prolonged investigation for 967 days in the investigative prison of the Ministry of Public Security (MBP) on Rakowiecka Street in Warsaw. Investigating officers seized nineteen personal letters during this period, which Bishop C. Kaczmarek attempted to illegally send from his prison cell to Primate Stefan Wyszyński. This article is an attempt to fill the research gap and conduct a source analysis including external and internal source criticism. The large volume of the letters poses a problem in their classification as ‘prison kites’. The substantive content of the prison diary allows a high assessment of its historical value. The letters were part of a successful operational arrangement by MBP nvestigators, who succeeded in fulfilling the assumptions arising from the installation of a permanent customs agent. He was an intermediary in the transmission of the bishop’s illegal letters and the author of very extensive cell denunciations. The article concludes with demands for further research opportunities in the analysis of sources from Bishop Kaczmarek’s prison archives in the context of the prolonged nature of pseudo-evidence proceedings, a component of Stalin-era show trials.
Keywords:
epistolography, prison letters, Stalinism, communist authorities, Diocese of Kielce, Bishop Czesław Kaczmarek, Primate Stefan WyszyńskiReferences
Źródła
Archiwum Akt Nowych:
Urząd do Spraw Wyznań:
sygn. 37/1390, Aresztowanie bp. Cz[esława] Kaczmarka.
Archiwum Diecezjalne w Kielcach:
Akta Personalne Biskupów i Księży:
sygn. BI-10/38, Akta personalne Ks. Biskupa Czesława Kaczmarka: 1. Uwolnienie z więzienia; 2. Amnestia; 3. Rehabilitacja.
sygn. BI-10/45, Akta personalne Ks. Biskupa Czesława Kaczmarka 1960, 1989-2009.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie:
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego:
sygn. IPN BU 01145/1, cz. 1-2, Akta śledcze dot[yczące] biskupa diecezji kieleckiej Czesława Kaczmarka, imię ojca: Józef, ur. 16-04-1895 r. w m[iejscowości] Lisewo Małe.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych:
sygn. IPN BU 0650/39/1-4, Materiały dot[yczące]: biskup diecezjalny kielecki Czesław Kaczmarek.
sygn. IPN BU 0330/233, t. 1-3, Kaczmarek Czesław i inni.
sygn. IPN BU 01283/1027, Departament IV. Mat[eriały] dot[yczące] bp. Kaczmarka.
Naczelna Prokuratura Wojskowa:
sygn. IPN BU 944/540, Kaczmarek Czesław stenogram rozprawy 14 IX 1953, cz. I.
sygn. IPN BU 944/544, Akta sprawy przeciwko Kaczmarkowi Czesławowi 1951-1953.
Edycje źródłowe
Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944-1978 – Centrala, oprac. M. Piotrowski, Lublin 2000.
Noszczak Bartłomiej, Polityka władz PRL wobec izolowanego biskupa Czesława Kaczmarka (1953-1956), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2 (2009) s. 291-323.
Peszko Henryk, „A droga była niełatwa…”. Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1955, wstęp i oprac. R. Gryz, K. Święcich, Kielce-Warszawa 2022.
Polak Wojciech, Rozynkowski Waldemar, „AS”. Ksiądz Czesław Kaczmarek w Rywałdzie Królewskim, Toruń 2008.
Proces księdza biskupa Kaczmarka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowego. Stenogram procesu odbytego przed Wojskowym Sądem rejonowym w Warszawie w dniach 14 IX – 21 IX 1953 r., Warszawa 1953.
Wyszyński Stefan, Pro memoria, t. I, 1948-1952, red. P. Skibiński, Warszawa 2017.
Wyszyński Stefan, Pro memoria, t. II, 1953, red. E.K. Czaczkowska, Warszawa 2017.
Opracowania
„Bić takiego wroga jak kler”. Osoby duchowne i zakonne w miejscach odosobnienia za żelazną kurtyną, red. M. Grądzka-Rejak, ks. J. Marecki, Kraków 2016.
Czaczkowska Ewa, Kardynał Wyszyński. Biografia, Kraków 2013.
Ćwikła Łukasz, Przyczynek do antykościelnej działalności ks. Leonarda Świderskiego, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 22 (2013) s. 33-44.
Domański Tomasz, Proces ks. bp. Czesława Kaczmarka i „procesy odpryskowe”. Stan badań, w: Wokół procesu biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Wspomnienia nazaretanki s. Izabelli Machowskiej, oprac. T. Domański, s. D. Kozieł CSFN, Kielce 2013, s. 7-28.
Dudek Antoni, Gryz Ryszard, Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989), Kraków 2006.
Gocel Tomasz, Duszpasterstwo w diecezji kieleckiej w latach II wojny światowej 1939-1945, Kielce 2012.
Gryz Ryszard, Biskup kielecki Czesław Kaczmarek w starciu z komunistycznym totalitaryzmem (1945-1963), „Kieleckie Studia Teologiczne”, 4 (2005) s. 199-226.
Gryz Ryszard, Biskup kielecki Czesław Kaczmarek wobec komunistycznej dyktatury, w: Biskupi w rzeczywistości politycznej Polski „ludowej”, red. R. Łatka, Warszawa 2020, s. 66-86.
Gryz Ryszard, Gadomski Zbigniew (1921-1993), w: Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 58-59.
Gryz Ryszard, Kaczmarek Czesław (1895-1963), w: Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 101-104.
Gryz Ryszard, Oborski Piotr (1907-1952), w: Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989, t. I, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 205-206.
Gryz Ryszard, Państwo a Kościół w Polsce (1945-1956) na przykładzie województwa kieleckiego, Kraków 1999.
Gryz Ryszard, Represje polityczne wobec Episkopatu katolickiego w Polsce w okresie stalinowskim, „Czasy Nowożytne”, 6 (1999) s. 287-310.
Jakimek-Zapart Elżbieta, „Nie mogłem inaczej żyć…”. Grypsy Łukasza Cieplińskiego z celi śmierci, Kraków 2008.
Jędraszewski Marek, Teczki na Baraniaka. Świadek, t. 1, Poznań 2009.
Łabuszewski Tomasz, Listy donikąd? Grypsy członków konspiracji niepodległościowej jako źródło historyczne, w: Epistolografia w Polsce Ludowej (1945-1989). List i jego pochodne w systemie państwa komunistycznego. Studia i materiały, red. A.M. Adamus, B. Noszczak, Warszawa 2020, s. 97-120.
Noszczak Bartłomiej, Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Wyszyńskiego 1953-1956, Warszawa 2008.
Olszewski Daniel, System represji stalinowskich wobec Kościoła – na przykładzie biskupa Czesława Kaczmarka, „Kielecki Przegląd Diecezjalny”, 71 (1995) nr 6, s. 588-593.
Pasich Dominika, Centralne Więzienie w Rawiczu i jego dwaj więźniowie: ksiądz doktor Piotr Oborski i ksiądz Zbigniew Gadomski, w: „Bić takiego wroga jak kler”. Osoby duchowne i zakonne w miejscach odosobnienia za żelazną kurtyną, red. M. Grądzka-Rejak, ks. J. Marecki, Kraków 2016, s. 132-149.
Pasich Dominika, Proces „zbrodniarzy z Wolbromia w 1951 roku, w: Wiara i Niepodległość. Religijne i patriotyczne tradycje terenów diecezji sosnowieckiej (XIX-XX wiek),
red. A. Dziurok, M. Trąba, Katowice-Sosnowiec-Warszawa 2019, s. 399-414.
Paulewicz Marian, Diecezja kielecka, w: Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945, red. Z. Zieliński, Warszawa 1982, s. 234-252.
Piątek Przemysław, Przestępcze wymuszenie zeznań w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 1944-1956.
Studium kryminologiczno-prawne, Katowice-Warszawa 2018.
Pleskot Patryk, Sądy bezprawia. Wokół pokazowych procesów politycznych organizowanych w Warszawie (1944-1989), Warszawa 2020.
Stefaniak Janusz, Duchowieństwo wobec procesu biskupa Czesława Kaczmarka, „Rocznik Świętokrzyski”, Seria A – Nauki Humanistyczne, 26 (2001) s. 157-166.
Stępień Jerzy, Biskup Kaczmarek przed stalinowskimi sędziami, w: Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, red. L. Kaczanowski, A. Massalski, D. Olszewski, J. Szczepański, Kielce 1991.
Sychowicz Krzysztof, Działania Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku oraz propaganda władz w związku z procesem biskupa Czesława Kaczmarka, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, 5 (2004) s. 291-303.
Śledzianowski Jan, Ksiądz Czesław Kaczmarek biskup kielecki 1895-1963, Kielce 2008.
Tochman Krzysztof A., Samozwańczy oficer Zygmunt Augustowski. Z dziejów „Wachlarza”, Okręgu Wileńskiego AK i komunistycznej bezpieki, Rzeszów-Warszawa 2022.
Tokarz Grzegorz, Sprawa biskupa Czesława Kaczmarka w propagandzie PZPR, w: Propaganda antykościelna w Polsce w latach 1945-1978, red. S. Dąbrowski, B. Rogowska, Wrocław 2001.
Wojciechowski Daniel, Kapłani kieleccy więzieni i szykanowani w PRL (1945-1963), Kielce 2003.
Wojciechowski Daniel, Reakcje społeczne na proces biskupa Czesława Kaczmarka, „Kieleckie Studia Teologiczne”, 4 (2005) s. 237-250.
Wokół procesu biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Wspomnienia nazaretanki s. Izabelli Machowskiej, oprac. T. Domański, s. D. Kozieł CSFN, Kielce 2013.
Wolsza Tadeusz, Więzienia stalinowskie w Polsce. System, codzienność, represje, Warszawa 2013.
Zieliński Zygmunt, Kościół w Polsce 1944-2002, Radom 2003.
Żaryn Jan, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003.
Żaryn Jan, Kościół a władza w Polsce (1945-1950), Warszawa 1997.
Netografia
Dereń Stanisław, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/30172 (dostęp: 14.12.2022).
Kędziora Jerzy, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/73457 (dostęp: 14.12.2022).
Lisowski Bogdan, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/56147 (dostęp: 14.12.2022).
Morawski Stanisław, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/40054 (dostęp: 14.12.2022).
Różański Józef, w: Katalog pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa. Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/37918 (dostęp: 14.12.2022).
Jan Kochanowski University of Kielce https://orcid.org/0000-0003-1629-5459
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
